:

جوامع بشری از ابتدای شكل‌گیری در ارتباط نزدیك با محیط اطراف خود بوده و از اجزاء تشكیل دهنده محیط، برای بدست آوردن غذا و دارو استفاده كرده است، شناخت وکاربرد  گیاهان برای تهیه  غذا و دارو به طور مسلم از طریق آزمون و خطا بوده و به تدریج انسان توانست احتیاجات خود را از محیط اطراف خود تأمین نماید. با شكل‌گیری تمدن‌ها و فراهم آمدن امكانات بیشتر، شناخت انسان به تدریج كامل‌تر گشت.(جم زاده،1388 ). گیاهان دارویی یكی از منابع مهم برای درمان بیماری‌ها بوده‌اند و در تمدن‌های پیشین جمع‌آوری و كشت آن‌ها در مكان‌های مقدس نظیر دیرها و صومعه‌ها متداول بوده است (جم زاده،1388 ). استفاده از گیاهان در طب سنتی در ایران و سایر كشورهای جهان متداول بوده و بر اساس شواهد تاریخی، كشور ایران در این زمینه پیشتاز و از كشورهای مطرح جهان بوده است (جم‌زاد، 1388).

1-2 تاریخچه گیاهان دارویی:

ایرانیان از دیرباز و حتی پیش از دیگران در زمینه گیاهان دارویی و کاربرد درمانی آن­ها از دانش پیشرفته­ای برخوردار بوده­اند(دوازده امامی،1382 ). نمونه بارز آن کتاب اوستاست، در یکی از پنج کتاب تشکیل دهنده اوستا، بخش­های پرشماری به گیاه درمانی، معرفی گیاهان دارویی و کاربرد آن­ها اختصاص یافته است(دوازده امامی،1382 ). اما متاسفانه در لشکر کشی اسکندر مقدونی، کتابخانه مشهور اسکندریه در آتش سوزی عمدتاً نابود شدو بدین ترتیب، سوابق گیاه شناسی شرق کهن در دو تمدن ایران و مصر بر اثر این آتش سوزی­ها، فاقد هر گونه مدرک دیرینه شناخت گیاهان دارویی و خواص آن­ها گردید، متأسفانه بعد­ها نیز بر اثر تخریب فرقه اسماعیلیه و آتش زدن کتابخانه­های آن به­وسیله هلاکوخان مغول، بقیه آثار مکتوب گیاهان دارویی، که توسط این فرقه جمع­آوری شده بود، از میان رفت، تا اینکه در قرن هشتم و نهم میلادی، اطباء ایرانی رونق خاصی به طبابت ایران و جهان بخشیدند، به ­طوری­ که با پیدا شدن دانشمندان و نوابغی نظیر ابوعلی سینا و زکریای رازی با انتشار کتاب­های معروف خود (قانون و الحاوی) پیشرفت­های زیادی نصیب ملت ایران و جهانیان گردیدند (دوازده امامی، 1382).

1-3 رویکرد جهانی در استفاده از گیاهان داروئی:

رویكرد جهانی به استفاده از گیاهان دارویی و تركیب‌های طبیعی در صنایع دارویی، آرایشی، بهداشتی و غذایی و نیاز مبرم به تحقیقات پایه‌ای و كاربردی وسیعی را در این زمینه نمایان می‌سازد(علیرضاکشفی بناب،1380 ). گیاهان دارویی یكی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی هستند كه در صورت شناخت علمی، كشت، توسعه و بهره‌برداری صحیح می‌توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغال‌زایی و صادرات غیر نفتی هر کشوری داشته باشند، تنوع آب و هوا و شرایط اكولوژیك مختلف، باعث تنوع و غنای گیاهان دارویی در سراسر ایران شده است، لزوم تحقیقات همه جانبه و بهره‌برداری صحیح از این گیاهان، به ویژه در زمانی كه استفاده جهان از گیاهان دارویی در صنایع دارویی، آرایشی، بهداشتی و غذایی شتاب بسیار بالایی گرفته است، لازم و ضروری است(علیرضاکشفی بناب،1380 ).

1-4 کشت و کار و تولید گیاهان دارویی:

امروزه نیاز بیش از حد بشر به منابع داریی,غذایی وآرایشی وتقاضا برای گیاهان دارویی به شدت افزایش یافته است ودر حال حاظر كشورهایی نظیر آمریكا، كانادا، چین، مجارستان و هند بیش‌ترین تحقیقات و کار را در این زمینه انجام می‌دهند (رجحان، 1360).فراورده‌های گیاهی برای حفظ سلامت و تغذیه انسان‌ها و درمان بیماری‌ها به شکل داروها، آنتی‌اکسیدان‌ها، چاشنی‌ها، خوش‌ 

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

  بو‌کننده‌ها، رنگ‌ها و حشره‌کش‌ها استفاده می‌شوند(امین،1380 ).در سال‌های اخیر، به علت اثر سوء داروهای سنتتیک، استفاده از داروهای گیاهی دوباره رونق یافته و تقاضای جهانی برای این مواد گیاهی افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است و برخی از این داروها مانند داروهای گروه تروپان آلكالوئیدی، گروه اوپیوئیدی و داروهای ضد سرطانی بعضا جایگذین مناسب شیمیایی هم ندارند (امین، 1380).

از آنجایی که اكثر گیاهان دارویی در مرحله گلدهی برداشت می‌شوند و به تولید بذر جهت زادآوری نمی‌رسند به تدریج باعث از بین رفتن یك یا چند گونه می‌شوند، بنابراین در كشورهای مختلف اقدام به تولید بذر و كشت انبوهی این گیاهان نموده‌اند به طوری‌كه كشور پرو یك چهارم كل زمین‌های زراعی خود را به كشت این گیاهان اختصاص داده و یا كشور چین كه انیستیتو و مراكز تحقیقاتی فراوانی جهت تولید بذر و كشت گیاهان دارویی دارد (توکلی صابری و صداقت، 1379). کشور ما نیز دارای یکی از غنی‌ترین منابع گیاهان دارویی بوده که در نقاط مختلف ایران پراکنده شده‌اند، رجعت دوباره به استفاده از گیاهان دارویی و برداشت‌های بی‌رویه و مستقیم از طبیعت در دهه‌های اخیر از یک طرف و وقوع تنش‌های محیطی طبیعی از طرف دیگر موجب فرسایش شدید ژنتیکی در گونه‌های گیاهی پر ارزش گردیده است (امیدبیگی، 1376 ). این وضعیت تا جایی پیش رفته که برخی از گیاهان دارویی بومی یا از بین رفته و یا در معرض انقراض قرار گرفته‌اند (هویزه و همکاران ،1380)

1-5 اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی:

در حال حاضر بهره‌برداری از گیاهان دارویی و برداشت از طبیعت در نقاط مختلف كشور صورت می‌گیرد(امیدبیگی،1376 ). در حالی‌كه آمار دقیقی از میزان تولید و مصرف گیاهان دارویی و مكمل‌های طبیعی در ایران در دست نیست(امیدبیگی،1376 ). نگاهی به برخی از آمارهای واردات و صادرات برخی از كشورها و ارزش فروش داروها و مكمل‌های گیاهی بیان كننده اهمیت اقتصادی گیاهان دارویی است. در سال 1977 میلادی در كشور آلمان تولیدات داروهای گیاهی به ارزش 6 میلیارد یورو بوده است (متین، 1382). در سال‌های 1980 تا 1985 طبابت گیاهی در شهرهای صنعتی اروپا 8 درصد افزایش یافت.طبق گزارش شركت آمریكایی فراست و سالیوان، در سال 1986 اروپائی‌ها مبلغ 560 میلیارد دلار صرف فراورده‌های طبیعی و مكمل‌های غذایی نمودند (مومنی، 1380). در سال 1989 واردات گیاهان دارویی مختلف توسط كشورهای اروپایی به میزان 550 میلیون دلار بوده و در همان سال،76 میلیارد دلار دارو ساخته شده است.بر اساس گزارش فائو[2]در سال 1995، ارزش صادرات گیاهان دارویی در جهان بالغ بر 880 میلیون دلار بوده است. در همین سال كشور چین با صادرات 337 میلیون دلار از گیاهان دارویی مقام اول صادرات را به خود اختصاص داد. نكته جالب توجه این كه در كشور چین بیش از 350 هزار هكتار زمین به كشت حدود 200 گونه دارویی اختصاص داشته و حدود 100 میلیون نفر در بخش گیاهان دارویی اشتغال دارند (محمدی‌ گلرنگ، 1380). در سال 1998 میلادی سطح زیر كشت در آلمان بیش از 14700 هكتار بوده و دریافتی از فروش داروهای گیاهی و شیمیایی در داروخانه‌های این كشور بالغ بر 22 میلیارد یورو بوده است (متین، 1382). در سال 1999 كشور ژاپن نزدیك به 101227000 دلار صرف واردات مواد موثره با منشاء گیاهی برای ساخت دارو نموده است (قنبری و همكاران، 1380). در سال 2000 تجارت گیاهان دارویی نزدیك به70 میلیارد دلار بوده است (رسام، 1380). در سال 2001 میلادی، آلمانی‌ها بیش از 5/1 میلیارد یورو خرج داروهای گیاهی نموده‌اند (متین، 1382).

1-6 وضعیت گیاهان دارویی در ایران:

ایران با برخورداری از سابقه تاریخی درخشان در طب، استعدادهای بالقوه جغرافیایی و اقلیمی (11اقلیم از 13 اقلیم جهانی)، دامنه تغییرات درجه حرارت روزانه (50 درجه سانتی‌گراد)، 300 روز آفتابی در سال، و تنوع بالای گونه گیاهی (7500 الی8000 گونه) که 10 تا 15 درصد آن دارویی است، توانایی بالقوه‌ای در زمینه توسعه و تولید گیاهان دارویی دارد (آزادبخت، 1378؛ امیدبیگی،1379).در حال حاضر حدود 66 هزار هكتار از ارضی كشاورزی در استان‌های مختلف كشور، به كشت گیاهان دارویی اختصاص دارد و از مجموع مزارع اختصاص یافته به گیاهان دارویی، حدود 65 هزار تن محصول تولید می‌شود (عصاره و سید اخلاقی، 1388). میزان صادرات كشور در سال 1386 به میزان 63 میلیون دلار ثبت شده است كه عمده‌ترین اقلام زیره، گشنیز و عصاره شیرین بیان بوده است(غلامشاهی،1388 ). این در حالی است كه ارزش كل واردات گیاهان دارویی و مواد اولیه گیاهی در سال 1386 به میزان 85 میلیون دلار بوده و بیش‌ترین ارزش میزان واردات گیاهان دارویی و فرآورده‌های مرتبط، معادل 59 میلیون دلار مربوط به اسانس‌ها می‌باشد (غلامشاهی، 1388). در حال حاضر 35 شركت داروسازی گیاهی در كشور مجوز فعالیت دارند و حدود 300 قلم داروی گیاهی در كشور تولید می‌گردد، كه حدود 4 درصد داروهای مورد استفاده جامعه را تشكیل می‌دهند و تعداد گیاهان مورد استفاده برای تهیه این داروها (طبق گزارش وزارت بهداشت) حداکثر 90 گونه گیاهی است. همچنین تعداد 60 قلم تركیبات آرایشی با منشاء گیاهی در كشور تولید می‌گردد كه بسیاری از مواد اولیه این فرآورده‌ها از خارج وارد می‌گردد (عصاره و سید اخلاقی، 1388). این در حالی است که تنوع گونه‌ای و ذخایر ژنتیكی از ویژگی‌های بارز این سرزمین بوده و با بهره‌گیری از حدود هشت هزار گونه گیاهی و حدود 1500 گونه گیاه دارویی و انحصاری و بومی بودن برخی از آن‌ها که از ارزش دارویی و صنعتی بالایی برخوردار بوده (ابراهیمی، 1380) و در صورت كشت و فراوری می‌توانند علاوه بر تأمین نیاز بازار داخل، در بازارهای جهانی بدون رقیب وارد شوند. علی‌رغم این‌که همواره استفاده از گیاهان دارویی و تأمین دارو از منشاء گیاه، از ویژگی‌های بارز طب ایرانی محسوب می‌شود اما به رغم پیشینه تاریخی درخشان و گذشته پر افتخار، عملاً جایگاه ایران امروز در این دانش از موقعیت مناسب و مطلوبی در جهان برخوردار نیست، بنابراین تمهیدات لازم برای احیاء و بازگرداندن این سیادت فراموش شده و ارتقاء اهداف متعالی طب ایرانی كه گیاهان دارویی سنگ بنای آن را تشكیل می‌داده است، امری اجتناب ناپذیر است. بنابراین بررسی وضع موجود فعالیت‌های مرتبط با گیاهان دارویی اعم از تحقیقاتی و اقتصادی و نیز فرآورده‌های دارویی و آرایشی، بهداشتی با منشاء گیاهی، نشان می‌دهد كه در ارتباط با عرصه‌های كاری، جمع‌آوری و استحصال محصول از عرصه‌های طبیعی، نهاده‌های مورد نیاز، عملیات كاشت، داشت، برداشت و نیز عملیات پس از برداشت (عمل‌آوری) و بالاخره بازاریابی و بازرگانی گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن‌ها نارسایی‌ها، مشكلات و محدودیت‌هایی در كشور وجود دارد كه بدون توجه و رفع آن‌ها، فعال كردن این بخش بالقوه تولیدی غیر ممكن بوده و سودآوری لازم برای تولیدكنندگان نیز بعید به نظر می‌رسد (عصاره و سید اخلاقی، 1388).

طبق آخرین آماری که توسط وزارت  جهاد کشاورزی اعلام شده است، سطح زیر کشت گیاهان دارویی در ایران به غیر از زعفران در سال 1390 برابر با 6/38419 هزار هکتار می باشد که مقام اول از آن استان خراسان می‌باشد. با توجه به آمار سال 1391سطح زیر كشت گیاهان دارویی در این استان به غیر از زعفران 13 هزار هكتار می‌باشد.(جدول 1-1, جدول 1-2).