انقلاب صنعتی اروپا و به تبع آن، تحول عظیم در لایه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و ادبی آن سامان بعد از چند دهه به تدریج تأثیر شگرفی در ادبیات و فرهنگ ملل شرقی نهاد. رواج و پیشرفت صنعت چاپ در ایران، تحصیل محصّلان ایرانی در ممالک اروپایی ، ایجاد مدارس جدید و رواج ترجمه ی آثار ادبی اروپایی به زبان فارسی در مراحل آغازین تجّدد ، از نشانه های تحول در فرهنگ و ادب ایران زمین به حساب می آیند. تحقیق و پژوهش در تحول ادبیات ایرانی، امری بسیار ضروری است. یکی از وجوه شایان نظر و تأمل در این باره، جستار در ادبیات داستانی از دیدگاه های گوناگون است. بدون تردید، تحقیق این امر،یاریگر علاقه مندان در باز شناخت هویت فرهنگ و ادب ایرانی خواهد بود.
یکی از موضوعات شایان پژوهش، بررسی داستانها و رمان های معاصر از دیدگاه شخصیت پردازی آن هاست. شخصیت پردازی یکی از عناصر اصلی داستان است که نویسنده از طریق آن می تواند به قهرمان داستانش چهره ای واقعی ببخشد؛ رفتار و گفتار هر شخصی باید مطابق با نقشی باشد که در داستان بر عهده دارد، واقعی و ملموس جلوه دادن شخصیت های داستان رابطه تنگاتنگی با میزان شناخت نویسنده از قهرمانش دارد.
وضعیت زنان در جوامع مختلف در دوره های مختلف تاریخی یا دوره های خاص تاریخی در جوامع هم عصر و نیز در یک جامعه در میان قشرهای گوناگون متفاوت است. در جایی از قدرت و بی قدرتی در عرصه های عمومی یا عدم حضور، محدودیت های اخلاقی و رفتاری یا عدم محدودیت به چشم می خورد. پس تصویری واحد و یکپارچه از وضعیت زن در تمام طول تاریخ نمی توان ارائه کرد.
نگارنده، رمان«شوهر آهو خانم» نوشته علی محمّد افغانی را از دیدگاه یاد شده مورد بررسی قرار داده و در این مقاله سعی نموده است تا رد پای «شخصیت پردازی قهرمان زن» را در این رمان باز نماید.
رمان « شوهر آهو خانم» اثر قابل توجهی است که نقش زن را در اجتماع سال های 1300 به بعد ترسیم می کند. «آهو» و «هما» دو زن رمان، دو قطب رمان را شکل می دهند. آهو، نمونه زن سنتی ایرانی معرفی می شود: بردبار، زحمتکش، و فداکار. هما زنی بوالهوس و متجدد شناسانده می شود . در این رمان فضای آرام و ساکت خانه«سید میران» یکباره به صحنه تنازع بقا تبدیل می شود. آهو و هما دو روی یک سکه اند.
نویسنده، در این رمان سعی کرده چهره زن ایرانی را ترسیم کند و دغدغه های او و ظلمی که بر او می رود را نشان دهد. در رمان « شوهر آهو خانم» با دو نوع شخصیت زن مواجه هستیم . در یک طرف هما، که گاه تا حد وقیح بودن هم پیش می رود؛ و در طرف دیگر، آهو و تمام زنان همسایه اش قرار دارند که همگی زنانی نجیب و مظلومند. زنانی که در رمان «شوهر آهو خانم» حضور دارند، غالباً از طبقه متوسط جامعه هستند؛ آهو، هما، هاجر، و مادام ارمنی و … همه از طبقه متوسط هستند و گروه دیگر از طبقه فقیر و فرودست که به سختی روزگار می گذرانند. مانند: نقره، خورشید، صفیه بانو، نازپری و…
در رمان «شوهر آهو خانم» فکر و عمل آهو هماهنگ است. او نمی خواهد هما در خانه اش باشد، و نمی خواهد شوهرش را از دست بدهد، سپس به کارهای مختلفی ، مثل متوسل شدن به این و آن، گریه و زاری و … روی می آورد. اما کارهایی که هما می کند، چندان با آنچه در فکرش می گذرد هماهنگ نیست. هما می اندیشد که با سید میران آینده ای ندارد، زیرا هم پیر است و هم زن و بچه دارد، و در همان حال هوا خواه جوان و مجردی دارد اما باز هم زندگی با سید میران را بر می گزیند و در این راه سختی های زیادی را متحمل می شود. در این رمان در شخصیت هما تحولی صورت نمی گیرد، او زندگی خود را رها و از آن اوضاع فرار می کند و آهو ناگهان تصمیم می گیرد که سازش و کوتاه آمدن در مقابل همسر و هوویش را کنار بگذارد.
شایان ذکر است که «شوهر آهو خانم» نخستین و بلند ترین رمان علی محمد افغانی است. نثر و شیوه ی نویسندگی او در این اثر، یکدست نیست. از یک سو تعبیرات کهن، از سوی دیگر لغات، تعبیرات و کنایات عامیانه در نثر او نمودار است. اغلب ، زبان قهرمانان با شخصیت آن ها سازگار نیست. قهرمانان او سخنان فاضلانه ای بر زبان می آورند و از شیوه ی عامیانه ی خود دور می شوند و سرانجام بیان شاعرانه ای بر آنها چیره می شود. نویسنده با زبان روشنفکرانه ی خود، به جای شخصیت های رمان حرف می زند . به همین دلیل در این رمان ، گاهی بی سواد و عامی، روشن فکر و آگاه، همه مثل هم حرف می زنند و کتاب پر از کلمات قصار فیلسوفان ایرانی و خارجی و افکار شخصیت های مذهبی و اجتماعی است. برای مثال: هما زن روستایی است که نه سواد خواندن دارد و نه نوشتن ، می گوید:
خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir
«… مانند فارق یا نمی دانم طارق در جنگ اسپانیا همه ی پل های عقب را خراب کرده بودم … اگر عشقش را می پذیرفتم حیثیت از دست رفته خود را غسل تعمید می دادم.»(افغانی، 1375: 42)
کلام افغانی بیشتر مطلب و توأم با تفسیر و توضیح است. گویی به آن شیوه معتاد است. وجود ضرب المثل ها از نکات برجسته ی ادبی «شوهر آهو خانم» است. این کتاب، گنجینه ی ناشناخته ای برای ضرب المثل های بکر و تازه ی ایرانی به شمار می رود. این رمان از نظر شکل و محتوا ، تلفیقی از شیوه های داستان نویسی سده ی نوزدهم میلادی اروپایی با شکل سنتی داستانهای بلند ایرانی است. از نظر شخصیت پردازی و قالب، به داستانها و رمان های غربی شبیه است و از جهت کلی بافی و خارج بودن از چهارچوب داستان رئالیستی ، به شیوه ی داستان پردازی ایرانی نزدیک می شود. نویسنده ی رمان در دیگر آثار خود، همچون شوهر آهو خانم موفق نیست ، ولی او خود را در تمام آثار ، موفق می داند. شاید دلیل توفیق او در آمیختن واقع گرایی با رمانتیسم و پدید آوردن جذابیت هایی است که به لحاظ عاطفی با فرهنگ ایرانی همداستان است.
بیان مسأله
از آنجا که ادبیات و به ویژه داستان، یکی از بزرگترین سرمایه های فرهنگی ملت ماست و در ایران نیز در مقایسه با دیگر هنرها از قدرت تاثیر پذیری بیشتری برخوردار است، بررسی دقیق زوایای پنهان این هنر می تواند به ما را در فهم دقیق و درست محتوا و مفاهیمی که نویسندگان از آن بهره جسته اند کمک نماید.
بدون شک، پرداختن بیش از پیش به ادبیات و نقد درست مؤلفه ها و ویژگی های آن از نظرگاه های مختلف ، اعم از نقد شکلی، ساختاری، زبانی، معنایی و موسیقایی … می تواند باعث رشد و پویایی بیش ازپیش این ادبیات شود . همان طور که می دانید داستان معاصر مابسیار جوان است و برای اینکه در مسیر درست آفرینش و خلاقیت قرار بگیرد، لازم است تا به طرز دقیق و موشکافانه ای نقد و بررسی شود.
انتخاب موضوعات جدید و غیر تکراری موجب پرده برداری از بخشی از هویت مغفول ادبیات می شود و می تواند به رشد و شکوفایی آن کمک نماید. امید است با ترویج و توسعه ی فرهنگ نقد در جامعه، شاهد رشد کمی و کیفی ادبیات و داستان معاصر باشیم.
اهمیت و ضرورت تحقیق
همان طور که می دانید نویسندگان، قشر عظیمی از جمعیت تأثیر گذار کشورها، به ویژه کشور ما را تشکیل می دهند. آن ها از یک سو در پویایی و تداوم حیات فرهنگی یک ملت و رشد و پیشرفت همه جانبه ی آن نقش به سزایی را ایفا می کنند و از دیگرسو اگر آثار و افکار ایشان مورد تایید و بررسی قرار گیرد، می تواند به گونه ای جدی موجب کم رنگ شدن ضعف ها و تقویت نقاط مثبت در آثارشان شود.
به راستی که اگر نقد درست و علمی آثار این قشر خلاق، پر انرژی و فعال، سر لوحه ی بسیاری از منتقدین حرفه ای قرار بگیرد و از سوی مسئولین فرهنگی نیز به این امر اهتمام خاصی ورزیده شود، بدون شک هم کاستی های آثار نویسندگان به نقاط مثبت تبدیل خواهد شد و هم اینکه نگرش مخاطبین نسبت به این نوع ادبیات تغییر خواهد کرد.
بدیهی است که ادبیات و به ویژه داستان معاصر با این که به دستاوردهای ممتاز و متمایزی دست یافته ، هنوز در دوره ی بلوغ و جوانی به سر می برد واز مرحله ی بحران، آن طور که باید عبور نکرده است.
از این رو شایسته است برای جلوگیری از هدر رفتن استعداد و خلاقیت نویسندگان که سرمایه های عظیم اجتماع هستند، نگاهی جدی و منطقی به آثار آن ها شود.
در این پژوهش سعی شده تا با دیدی علمی و جامع به بررسی «شخصیت پردازی قهرمان زن در رمان «شوهر آهو خانم» اثر علی محمد افغانی که یکی از مهم ترین نویسندگان معاصر فارسی می باشد، پرداخته شود واین موضوع مورد کنکاش قرار گیرد.
سوابق تحقیق
هر چند رمان «شوهر آهو خانم» از رمان های برجسته ی دهه های اخیر می باشد، اما در حوزه ی تحقیق و نقد جز دو رساله، پایان نامه کارشناسی ارشد کار در خور توجهی انجام نگرفته است. این دو رساله به شرح زیر می باشد:
1 ـ توکلی مقدم، صفیه، دانشگاه تربیت معلم تهران، 1383.
«جامعه شناسی رمان معاصر فارسی(شوهر آهو خانم، همسایه ها و جای خالی سلوچ)»
در رساله ی فوق رمان شوهر آهو خانم درکنار رمان های معروف همسایه ها (احمد محمود) و جای خالی سلوچ (محمود دولت آبادی)، از لحاظ جامعه شناسی رمان، مورد بررسی قرار نگرفته است.
2ـ کوچکیان، طاهره ، دانشگاه کردستان ، 1384.
« نقد و بررسی و مقایسه ، شوهر آهو خانم و سال های ابری»
دررساله ی فوق دو رمان شوهر آهو خانم و سال های ابری اثر (علی اشرف درویشیان) ، پس از نقد از لحاظ ساختار، محتوا، موضوع و… مورد مقایسه قرار گرفته شده است.
اهداف تحقیق
1ـ بررسی جایگاه شخصیت زن از دیدگاه های مختلف در رمان «شوهر آهو خانم» منعکس می باشد.
2ـ اهمیت توجه به شخصیت زن در ادبیات رمان به منظور ارتقاء جایگاه زن در داستان نویسی نشان داده می شود.
3ـ نظر به این که در خصوص « شخصیت پردازی قهرمان زن در رمان شوهر آهو خانم» بررسی کافی وجود ندارد، بنابراین ضرورت دارد پژوهش کامل و دقیقی در این مقوله ارائه گردد، و این امر برای علاقه مندان به رمان و ادبیات داستانی روشن گردد.
فرضیه های تحقیق
1 ـ شخصیت زن در رمان «شوهرآهو خانم» پررنگ جلوه داده شده است.
2ـ علی محمد افغانی تقابل سنت و مدرنیسم را در هیبت عشق در رمان «شوهر آهو خانم» به تصویر کشیده است.
