دریای خزر یکی از پهنه های آبی بسته جهان به خاطر اهمیت اقتصادی و سیاسی جزء مناطقی است که برای کشورهای ساحلی اطراف آن بسیار با اهمیت است. در گذشته به نامهایی مانند خاواینسکی، دریای هیرکانیان، دریای جرجان (گرگان)، بحر مازندران بحر آبسکون و بحر قانیا خوانده می شد. این دریا دارای سه ناحیه شمالی، میانی، و جنوبی است. که مساحت هر ناحیه به ترتیب عبارتند 91942، 137812 و 118640 کیلومتر مربع است(13). کشورهای روسیه، ترکمنستان، قزاقستان، ایران و جمهوری آذربایجان در حاشیه دریای خزر قراردارند. بیشترین عرض دریای خزر554 کیلومتر و کمترین عرض آن حدود 302 کیلومتر است. طول خطوط ساحلی دریای خزر در قسمت ایرانی حدود 992 کیلومتر است(15). ناحیه خزر جنوبی دارای مساحت حدود 118640 کیلومتر مربع، متوسط حجم آب آن 48300 کیلومتر مکعب، در بر گیرنده 64 % حجم آب خزر است. حداکثر عمق ناحیه جنوبی 1025 متر و متوسط عمق آن 300 متر است. میزان شوری خزرجنوبی 13-10 ppt (آب لب شور)، است. تولید اولیه 41 mil. tons organic carbon/year است. طول خط ساحلی با احتساب جزایر 7000 کیلومتر، بدون احتساب جزایر 5580 کیلومتر است، که ایران 725کیلومتر، آذربایجان 600 کیلومتر، روسیه 755 کیلومتر، قزاقستان 2300کیلومتر ، ترکمنستان 1200کیلو متر است(15).

سواحل دریای خزر از نظر ژئو مور فولوژیکی به سواحل شمالی، سواحل شرقی، سواحل غربی و سواحل جنوبی تقسیم میشود. سواحل ایران در قسمت جنوبی دریای خزر قرار دارد که حدود 700کیلومتر را شامل می شود. سواحل ایران را از نظر دانه بندی رسوب، می توان به سه دسته ماسه ای (سواحل گیلان و شرق مازندران) قلوه سنگی (غرب مازندران) و سیلتی – رسی (گلستان) تقسیم بندی کرد اما سواحل جنوبی دریای خزر بیشتر از نوع گلی و ماسه ای است که این حالت باعث میشود بستر حالت سست داشته باشد بنابر این فراوانی و تنوع گونه ای را کاهش می دهد(46). ساحل جنوبی دارای خطوط ساحلی نسبتا مستقیمی است، که بریدگی کمی دارد، دلیل وجود بریدگی کم در سواحل جنوبی خزر، عمق زیاد دریا در این بخش می باشد. حاشیه ساحل در جنوب دریا، از رسوباتی که رودها آن را ایجاد نموده اند و نیز از تپه های ماسه ای تشکیل شده است. ساحل دریا در منطقه مازندران، رسوبی است و از خلیج گرگان به سمت غرب، جلگه ساحلی عریض می شود، به طوری که در شهرستانهای آمل و بابل به حداکثر عرض خود می رسد.

2-1- بررسی برخی از فاكتور های محیطی دریای خزر:

1-2-1- تغییرات دما در دریای خزر 

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

تغییرات دما در بین مناطق شمالی و جنوبی دریای خزر حدود 10درجه سانتیگراد است. بنابر این در زمستان در مناطق شمالی آب یخ می بندد اما در مناطق جنوبی دما حدود 9 درجه سانتیگراد است این اختلاف به علت تفاوت در عرض های جغرافیایی است که پایین ترین حد جنوبی آن عرض جغرافیایی 36درجه و 33دقیقه شمالی و بالاترین حد شمالی آن عرض جغرافیایی 47درجه و 7دقیقه شمالی است(13).

2-2-1- تغییرات شوری دریای خزر

تغییرات شوری تحت تاثیر آب رودخانه ها و عرض های جغرافیایی مختلف است که باعث تغییر درجه حرارت شده و مقدار شوری این دریا را تغییر می دهد. تغییرات شوری آب دریای خزر در قسمت شمالی بیشتر و درقسمت میانی و جنوبی نوسانات کمتری دارد. متوسط شوری کل آب دریای خزر حدود 13 قسمت در هزار و آب آن لب شور است(13).

3-2-1- دریای خزر از نظر اکسیژن

تاعمق 1000متری، در قسمت جنوبی، دریای خزر دارای اکسیژن است. و در زمستان آب از اکسیژن اشباع می شود زیرا در فصل زمستان فیتو پلانکتون ها همچنان به فعالیت خود ادامه می دهند. در فصل تابستان به علت فر آیندهای اکسیدی میزان اکسیژن کم می شود، اما چون پدیده ترمو کلاین بیشتر مواقع اتفاق می افتد، میزان اکسیژن دوباره افزایش می یابد، بنابر این قسمت جنوبی دریای خزر محیط مناسبی برای پلانکتون ها و جانداران دریایی است(13).

3-1- ناجور پایان

1- راحت بودن دسترسی به آنها

2- نقش آنها در غذای ماهی ها

4- میزبان حد واسط برای انگلهای بسیاری از ماهی ها، پرندگان، و دوزیستان

نام  Amphipodaاز دو کلمه ) amph ازواژه یونانی amphi=amphisبه معنای دوتا، دوجور، جدا) و کلمه pod (از واژه یونانی podos یا pous به معنی پا) تشکیل شده است و به معنی پاهای دو جور یا متفاوت است (37). از تیره های بزرگ راسته دو جور پایان می توان سخت پوستان تیره گاماریده را نام برد، گاماریده ها جزء زیر راسته سخت پوستان عالی هستند و از مواد آلی و اجساد موجودات زنده تغذیه می کنند بنابراین می توانند نقش موثری در پاکیزگی محیط زیست داشته باشند این موجودات می توانند غذای موجودات آبزی نیزباشند، بیشتر آنها در دریا  ها و اقیانوسها و تعداد کمی نیز در آبهای شیرین زندگی می کنند (1). ناجور پایان دارای پراکندگی گستر ده ای در دنیا هستند تا به حال حدود 4300 گونه از آنها را در قسمت های مختلف دنیا شناسایی کرده اند. پراکندگی زیادی  در نواحی ساحلی و بخش های عمیق دریاها و اقیانوسها و حتی آبهای شیرین نهر ها و رودخانه ها و دریاچه ها دارند. در رودخانه های سواحل جنوبی ایران در مناطقی که آب زلال و شفاف باشد بطور گسترده وجود دارند(1). ناجور پایان نقش قابل توجهی دراکوسیستمهای آب شیرین ودیگر اکوسیستمهای آبی داخلی دارند وحساسیت زیادی نسبت به تخریب محیط زیست ازخودنشان می دهند(26).

بعضی از ناجورپایان مانند اعضای خانواده Caprelidea دارای بدنی باریک و اسکلتی با شکمی تحلیل رفته هستند که به کمک پاهای گیره مانند خود می توانند از گیاهان آبزی بالا روند، گروه دیگری از ناجورپایان در داخل زیستگاه تونل مانند هستند و با اتصال شاخکهای خود به بستر و منقبض کردن مفاصل موجود در شاخک های خود می توانند به جلو حرکت کنند(21). ناجور پایان از نظر شکل بدنی دو حالت دارند، حالت دراز و کشیده (شکل1-3-1)، حالت فشرده ودارای حرکت سریع(شکل1-3-2).

دوجورپایان دارای اهمیت اقتصادی واكولوژیكی هستند و از نظر فیزیو لوژیکی و اکولوژیکی تفاوت زیادی بین گونه های آنها وجود دارد بنابراین اولین مرحله در تکثیر این جانوران شناختن گونه های آن هاست .همچنین دو جور پایان می توانند میزبان حد واسط بعضی از انگل ها باشند بنابر این برای كنترل انگل ها، شناسایی دو جور پایان دارای اهمیت است. تا به حال تعداد 11 گونه از دو جور پایان در دریای خزر گزارش شده است(2).

1-3-1- مشخصات ناجور پایان

بدن از سه قسمت سر،سینه، شکم ساخته شده است. سر نسبتا کوتاه است(34). سینه دارای 7 بند و شکم از 6 بند ساخته شده است و انتهای شکم به تلسون ختم می شود. در قسمت سر آنتن های I وII، ماندیبول ها، و ماکسیل های I وII و یک جفت چشم مرکب قرار دارد. آنتنI  سه بندی و دارای یک شاخه فرعی است که چندین بند دارد ودر بعضی از خانواده ها دیده نمی شود(Corphilidae). آنتن دوم پنج بندی است .هفت جفت پای سینه ای دارند(شکل های 1-3-3 و 1-3-4). هر کدام از پاهای سینه ای، خود از 7 قطعه که بترتیب شامل Coxale plate،Basis ،Ischium ، Merus، Carpus، Propodus،Dactylus  تشکیل شده است. بند ششم در بعضی از ناجور پایان پهن شده و گلابی شکل است، بند هفتم ناخن می تواند روی بند ششم مانند تیغه چاقو خم شود(شکل1-3-4). به بند اول پاهای سینه ای 3 و 4 و 5 آبششهای برگ مانند متصل شده اند. در مادهای بالغ تخمدانها تشکیل کیسه تخم را میدهد که هم تخم و هم نوزاد درون آن جای می گیرد(3).

آبششها در دوجورپایان می توانند بصورت ساده، و یا پیشرفته که دارای پیچ خوردگی، بصورت لبه دار با زائده داخلی باشند. طرز قرار گرفتن آبشش ها و صفحات نگهدارنده تخم در گروه ها و گونه های مختلف متفاوت است(52). بررسی هایی که در مورد آبشش های گرو ههای مختلف دو جور پایان، از جمله دو جور پایان آب شیرین انجام گرفته نشان می دهد که این آبششها بیشتر نقش تنظیم اسمزی  دارند تا نقش تنفسی(23).

دوجورپایان دارای پاهای شکمی و پاهای دمی می باشند. روی بندهای جلویی شکمی سه جفت پاهای شنا قرار می گیرد که برای تهویه وشنا تناسب یافته اند دوشاخه ای و دارای تارچه هستند و با حرکت خود باعث بهبود جریان تنفسی در اطراف آبششها می شوند. به سه بند شکمی انتهایی پاهای پرشی 5متصل است که در انواع آبزی سوزنی شکل است متمایل به عقب قرار می گیرد ودرجهش جانور، حفر کردن یا شنا کردن کاربرد دارد(21). درپای شکمی سوم تناسب طولی بین شاخه داخلی و شاخه خارجی و دارا بودن تاژک و خار در شاخه خارجی  می تواند در طبقه بندی جاندار نقش داشته باشد(3).

تلسون در قسمت انتهایی آخرین بند شکمی قرار دارد که بصورت آزاد و دو قسمتی است و از لحاظ شکل متنوع می باشد و در طبقه بندی جاندار دارای اهمیت است(21) (شکل1-3-4).

[1] Marsupid                                                                                                      

[2] osmoregulotory

[3] pleopods

[4] uropods

5 uropod

[6] Endopodit