با توجه به این که از نیمه دوم قرن گذشته در بیشتر کشورهای جهان تحقیقات فارماکودینامیک[2] وسیع روی گیاهان دارویی انجام گرفته و در ادامه دارو­های گیاهی فراوانی تهیه و به بازار عرضه گردیده است، مطالعه روی مواد مؤثره گیاهان دارویی فلور غنی ایران حائز اهمیت است [4].

رازیانه یا بادیان سبز گیاهی از خانواده چتریان (Apiaceae) با نام علمی (.Mill Foeniculum vulgare)، دیپلوئید، علفی، پایا، دو یا چند ساله، روز بلند، معطر، به ارتفاع یک تا دو متر که دارای برگ­هایی با بریدگی­های زیاد است [4]. تعداد کروموزوم­های پایه در این گیاه 22=x2=n2 می‌باشد [35]. ریشه­ها در رازیانه، غده­ای، دوکی شکل، مستقیم و به رنگ سفید مات است. ساقه­ها استوانه­ای قائم، سبز روشن، منشعب و به ارتفاع 150 تا 200 سانتیمتر است. برگ­ها به رنگ سبز تیره، متناوب، ظریف و دارای بریدگی­های کم و بیش عمیق هستند. گل­های کوچک و زرد رنگ گیاه در انتهای ساقه­های اصلی و فرعی و به صورت مجتمع در چتر مرکب قرار می­گیرد. میوه­ها دو فندوقه به طول 10-6 و عرض 3-2 میلی­متر، دوکی شکل با دو انتهای باریک به رنگ سبز یا قهوه­ای روشن می‌باشد. چترها حاوی 25-18 گل نامساوی به طول 40-10میلی­متر و دم گل‌ها 7-1 میلی­متر طول دارد. [4، 44،54]. این گیاه در مناطق زیادی از اروپا، مدیترانه و آسیا می­روید و از گیاهان بومی این مناطق به شمار می­آید [9،19، 22]. ظاهر کلی گیاه رازیانه مخصوصاً برگ­های آن بی­شباهت به شوید و زیره نیست ولی بوی مطبوع، معطر، ساقه مرتفع و ریشه ضخیم گیاه رازیانه به سهولت آن را از شوید و زیره متمایز می­سازد. گل­های آن زرد رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب است. همه قسمت‌های گیاه معطر بوده و قسمت­های مورد استفاده آن ریشه، برگ و بذر آن است ولی معمولاً کلیه قسمت­ها مورد استفاده قرار می­گیرد. میوه رازیانه علاوه بر داشتن 10 تا 12 درصد ماده روغنی، کمی هم ماده قندی موسیلاژ و اسانس داشته و دارای اِترهای فنولی است که عامل اصلی خاصیت دارویی آن محسوب می­شود. میوه‌ها یا همان دانه­ی رازیانه حاوی دو تا شش درصد اسانس بوده و مهم‌ترین تركیبات آن شامل ترانس­آنتول[3]، لیمونن[4]، و فنچون[5] می­باشد که بر حسب مرحله نمونه­برداری و شرایط محیطی و اقلیمی موجود در هر اقلیم و منطقه­ای متفاوت است [8]. اسانس رازیانه حاوی آنتول، استراگول، متیل اوژنول، فلاندرن، آلفاپینن، فنچون و … می‌باشد. [43،58، 82].

1-3        انتشار جغرافیایی و اهمیت اقتصادی رازیانه

رازیانه بومی جنوب غربی آسیا، جنوب اروپا و منطقه مدیترانه می­باشد و در فرانسه، اسپانیا، پرتغال و شمال آفریقا و ایران به حالت خودرو رشد می­کند. در حال حاضر این گیاه در نواحی وسیعی از رومانی، روسیه، فرانسه، ایتالیا، هند، آمریکا و آرژانتین و بسیاری از کشورهای آفریقایی کشت می­گردد [34،37،156]. همچنین کشورهای ترکیه، چین، سوریه، ایران، ویتنام، افغانستان، لبنان و قبرس از عمده کشورهای تولید کننده این محصول هستند [23]. رازیانه در سراسر ایران کشت می­شود و در بسیاری از مناطق به صورت وحشی می­روید[39].

1-4       گیاه‌شناسی رازیانه

1-4-1        معرفی تیره چتریان

تیره جعفری (چتریان) دارای 150 جنس و 1500 گونه است. وجه تسمیه این خانواده از کلمه Umbrella به معنی چتر و Peare به معنی حمل کردن گرفته شده است [45]. گیاهان این تیره اغلب در نیم‌کره شمالی انتشار دارند و در مناطق استوایی گرمسیری بسیار نادرند. برخی از جنس­های این تیره مانند هویج، پراکندگی وسیعی دارند و تقریباً در همه مناطق دنیا مشاهده می­شوند. عرصه رویش اغلب جنس­های 

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

  تیره جعفری مناطق مدیترانه­ای، ترکیه، ایران و ترکمنستان است و همین مناطق را خاستگاه این گیاهان می­دانند [45]. گیاهان این تیره گیاهانی علفی، پایا، یک ساله و دو ساله بوده که سطح خارجی ساقه آن­ها دارای خطوط طولی برجسته و فرورفتگی‌های منظم طولی است. برگ­ها متناوب و بدون گوشوارک ولی دارای نیام بسیار رشد یافته و گاهی به مراتب بزرگ‌تر از پهنک هستند. گل­آذین اغلب چتری منفرد و یا چتری مرکب، به ندرت خوشه­ای، خوشه­ای گرزن و یا گرزن و معمولاً به صورت چتر انتهایی است. گل منظم، ساده و همیشه دارای پنج کاسبرگ، پنج گلبرگ، پنج پرچم و دو برچه است. جام گل دارای گل­آذین آزاد یا برهم و نافه گل دارای پرچم­هایی متناوب است. میوه در رده­بندی و تقسیمات درونی تیره اهمیت دارد و متشکل از دو فندقه یا در واقع دو مریکارپ توأم است[45، 172].

1-4-2         معرفی جنس رازیانه

این جنس با نام علمیSubsp. vulgare  Foeniculum vulgare Mill. مترادف است با F.officinale  و Anethum foeniculcim L.  مترادف بوده و نام­های فارسی آن رازیانه، بادیان، بادیان سبز است. در عربی به آن رازیانج، شمر، بسباس، بارهلیا، برهلیا گفته می­شود. در انگلیسی تحت نام Fennel، در آلمانی به نام­های Fenekel و Frauen و Fenchel و Anethdoux و Fenouli معروف است [19،37،45]. این جنس در ایران یک گونه علفی چند ساله دارویی دارد که هم به صورت خودرو و هم به صورت زراعی مشاهده می­شود [45].

1-4-3         معرفی گونه­های رازیانه

رازیانه گیاهی است گل‌دار از راسته آپیالس (Apiales)، از تیره جعفری چتریان (Apiaceae) از سرده رازیانه­ها (Foeniculum)، دیپلوئید 22=x2=n2، علفی، افراشته و چند ساله که از مهم‌ترین و قدیمی­ترین گیاهان دارویی ایران است. رازیانه در ایران فقط یک گونه به نام Foeniculum vulgare دارد که هم به صورت زراعی و هم وحشی یافت می­شود [19،45]. گونه­های رازیانه به دو زیر گونه به شرح زیر تقسیم می­شود[44].

الف) Foeniculum vulgare Mill. Subsp. vulgare

گیاهان این گونه اغلب دو ساله، لب­های برگ معمولاً به طول بیش از 10 میلی­متر و شل، چتر انتهایی پایین­تر از چترهای پیرامون، تعداد شعاع چتر معمولاً 25-12 عدد و میوه­ها دارای مزه شیرین است. این زیر گونه را به طور گسترده جهت مصارف غذایی و دارویی کشت می­نمایند.

ب) F.vulgare Mill. subsp. piperitum

گیاهان در این زیر گونه چند ساله، لب­های بزرگ به ندرت بیش از 10 میلی­متر، سفت و نسبتاً گوشتی است. چتر انتهایی معمولاً پایین­تر از چتر­های پیرامون بوده، تعداد شعاع­های چتر معمولاً 10-4 عدد و میوه­ها دارای مزه تند هستند. این زیر گونه بر روی زمین­های صخره­ای و خشک نواحی مدیترانه­ای می­روید [145].

1-5       ریخت شناسی (مورفولوژی)

این گیاه دارای ریشه­های غده­ای یا دوکی شکل مانند ریشه­های هویج، مستقیم و به رنگ سفید مات است. در این گیاه ساقه قائم، استوانه­ای، به رنگ سبز روشن، به ارتفاع 200-150 سانتیمتر، بدون کرک و مدور با دندانه­های ظریف مشاهده می­شود. برگ­ها به رنگ سبز تیره، متناوب، ظریف و دارای بریدگی­های کم و بیش منشعب شانه­ای با دم برگ پهن و نیام مانند است. گل­های کوچک و زرد رنگ رازیانه در انتهای ساقه­های اصلی و فرعی و به صورت مجتمع در چتر مرکب قرار می­گیرند. هر چتر مرکب حاوی 15-8 شعاع نامساوی به طول 40-10 میلی­متر و فاقد گریبان و گریبانک می­باشد. در انتهای هر شعاع یک چترک با 18 الی 25 عدد گل با دمگل‌هایی به طول 7-1 میلی­متر وجود دارد. گلبرگ­ها تخم­مرغی به طول تقریباً یک میلی­متر با انتهای چاله دار می­باشد [23، 44،143]. میوه رازیانه دوکی شکل با دو انتهای باریک و رنگ آن سبز یا قهوه­ای روشن دارای پنج لبه و حفره‌های حاوی مواد روغنی و دارویی است [53]. دانه رازیانه دارای حدود 10% روغن، کمی مواد قندی و موسیلاژ و حدود 4% اسانس می­باشد. روغن رازیانه دارای 4% اسید پالمیتیک، 22% اسید اولئیک، 14% اسید لینوئیک، و 60% اسید پتروسلینیک می­باشد.

1-6       فنولوژی

مطالعه چرخه رشد و نمو سالیانه گیاهان و بررسی چگونگی عکس­العمل آن‌ها به تغییرات فصلی در محیط زندگی­شان را فنولوژی گویند[11،37]. ظهور مراحل فنولوژیکی در هر گیاه که از عوامل محیطی و ژنتیکی ناشی می­شود و بر روی عملکرد گیاه تأثیر مستقیم دارد. دوره رشد رویشی رازیانه بسیار طولانی است. بذور دو تا سه سال قوه­نامیه خود را حفظ می­کنند. در شرایط مناسب 14 تا 20 روز پس از کاشت سبز می­شوند. رشد اولیه بسیار کند است به طوری­که رویش دانه تا تشکیل ساقه، 2 تا 5/2 ماه طول می­کشد. در سال اول رویش گل در اواسط تیر و زمان مناسب برداشت اوایل مهر است. اما در سال­های بعد این زمان جلو می­افتد. عمر مفید این گیاه چهار تا پنج سال است. بذور دو ساله (بندرت سه سال) از کیفیت خوبی برای کشت برخوردار هستند[44]. در انتهای دوره روزت با انتقال از مرحله رویشی به زایشی، فاصله میان گره‌ها زیاد و در نتیجه ساقه اصلی طویل می­شود[23]. ارتفاع بوته به تعداد و طول میان گره‌ها بستگی دارد. تعداد میان گره‌ها توسط ژنوتیپ و زمان انتقال از مرحله رویشی به زایشی و طول میان گره‌ها توسط تعداد و اندازه سلول­ها تعیین می­گردد[11]. شرایط محیطی در دوران طویل شدن ساقه به شدت بر ارتفاع بوته تأثیر می­گذارد. دما، طول روز، رطوبت خاک و تغذیه گیاه از عمده­ترین عوامل محیطی مؤثر بر ارتفاع گیاه هستند. درجه حرارت و طول روز با تأثیر بر زمان انتقال مریستم از حالت رویشی به زایشی، بر تعداد میان گره‌ها مؤثرند و میزان رطوبت خاک، کیفیت و کمیت نور و تغذیه گیاه از طریق بزرگ شدن سلول بر طول میان گره‌ها اثر می­گذارد[48].

1-7       مصارف دارویی

1-8       نیازهای اکولوژیکی گیاه رازیانه

از آنجایی که رازیانه گیاهی است مدیترانه­ای و گرما دوست، هوای نسبتاً گرم برای رشد و نمو این گیاه مطلوب می­باشد. کشت این گیاه در مناطقی با هوای گرم که تابستان طولانی و زمستان زیاد سرد نداشته باشد، موفقیت­آمیز است. رازیانه گیاهی روز بلند است و نواحی آفتاب­گیر را دوست دارد[18]. شروع جوانه­زنی بذور در دمای 6 تا 8 درجه سانتی‌گراد می­باشد ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه­زنی 15 تا 16 درجه سانتیگراد می­باشد. خاک­های لومی­رسی با عناصر غذایی و ترکیبات هوموسی کافی، برای رویش این گیاه مناسب می­باشند و خاک­های سبک و تهی از مواد و عناصر غذایی تأثیر منفی در عملکرد محصول دارند. کشت رازیانه را باید در زمین­هایی انجام داد که دارای آب کافی باشد، دمای مطلوب در طول رویش و در طی زمان تشکیل میوه 20 تا 22 درجه سانتیگراد است [4،23]. آبیاری در زمان مناسب تأثیر مثبتی بر کمیت و کیفیت مواد مؤثره گیاه دارد. بهترین زمان، ابتدای رویش گیاه، مرحله تشکیل ساقه و همچنین مرحله نمو گیاه می­باشد. دامنه­ی قابل تحمل پی­اچ (pH) خاک، برای رازیانه 8/4 تا 8 است [23،24]. کوددهی به­موقع نیز در افزایش عملکرد گیاه و افزایش میزان اسانس نقش مهمی دارد. حاصلخیزی خاک نیز می­تواند بر اندازه بوته و قدرت شاخه­دهی رازیانه مؤثر باشد [33].

1-9       نیازهای زراعی

[1]– WHO

[2]– Pharmacodinamic 

[3]– Trans Anethole

[4]– Limonene

[5]– Fenchone