1-1- بیان مسئله

تحولات تکنولژیک در حوزه های رسانه ای و دسترسی به شبکه های ماهواره ای و ورود رسانه های دیداری شنیداری مبتنی بر شبکه اینترنت، موجب شده  است تا کارآمدی و اثرگذاری ساختار انحصاری رسانه های رادیو – تلویزیونی فعلی کشور با چالش مواجه شود، و بخش قابل توجهی از شهروندان جذب رسانه های غیر رسمی وشبکه های تلویزیونی ماهواره ای گردند.

افزون بر این با گذشت ثلث قرن از عمر نظام جمهوری اسلامی ایران و از سرگذراندن بحرانها وتهدیدات متعدد در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی، اکنون جمهوری اسلامی برای بدست آوردن جایگاه قابل اطمینان و اتکا در نظام بین الملل وتحقق اهداف سند چشم انداز 20 ساله ایران 1404 مبتنی بر کسب “جایگاه اول در منطقه والهام بخش جهان اسلام، و دارای هویت اسلامی وانقلابی” (مقام رهبری، 1382)،  نیازمند ترسیم الگوهای ساختاری در عرصه های گوناگون نظام است.

تعبیر الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت از سوی رهبر انقلاب(1390) نیز تاکیدی بر این موضوع است که بدون ترسیم الگو، مدل و ساختارهای مطلوب و حرکت در مسیر تحقق این الگوها نمی توان جایگاه متناسب با نیازها وتوانمندهای کشور را در آینده محقق کرد.

در این میان الگوی رسانه‌ای یکی از مهمترین ساختارها است که علاوه بر تاثیر گذاری مستقیم در حوزه فرهنگ، حوزه‌های دیگر را نیز نظیر حوزه اقتصاد، سیاست، دیپلماسی و  امنیت ملی به‌شدت تحت تاثیر خود قرار می دهد.

از سال 1926 كه برت[1] برای اولین بار یك دستگاه تلویزیون را در انجمن سلطنتی انگلیس رونمایی كرد،  بیش از 85 سال می‌گذرد. سابقه ورود تلویزیون به ایران نیز به 53 سال قبل باز می‌گردد، اگرچه بخش خصوصی تلویزیون را وارد ایران کرد و اولین شبکه تلویزیونی در ایران توسط حبیب‌الله ثابت پاسال تاسیس شد اما پس از چند سال و آشنایی حاکمیت با اهمیت و ابعاد این رسانه، تلویزیون در ایران ملی گردید و از چهل سال قبل تا کنون رادیو- تلویزیون خصوصی در ایران وجود ندارد.

انحصار دولتی در رادیو تلویزیون در زمان قبل از انقلاب در قالب عملکرد دولت و قانون مصوب مجلس شورای ملی بود، پس از انقلاب بنابر تفسیر رسمی اصل 44 قانون اساسی، رادیو تلویزیون به انحصار دولت درآمد، اما اکنون مراجع رسمی و غیر رسمی با توجه به فراگیرشدن استفاده از ماهواره و رشد شدید مخاطبان شبکه‌های ماهواره‌ای شکستن انحصار رادیو- تلویزیون دولتی را مورد بررسی قرار داده‌اند.

نیاز به شکستن انحصار صدا و سیما برای تامین نیازها و انتظارات برآورده نشده شهروندان ایرانی، از موضوعاتی است که در اکثر مطالعات مراجع ذی‌صلاح به آن اشاره شده، به طور نمونه در گزارش رسمی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی تصریح شده است:

“جلوگیری از راه‌اندازی تلویزیون‌‌های ماهواره‌‌ای با توجه به طراحی پایگاه‌های اینترنتی متنوع و متعدد نمی‌تواند عامل بازدارنده موثری در راه ارتباط‌گیری با مخاطبان داخلی به ویژه جوانان ایران با گرایش بالا به سوی اینترنت باشد… پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای در مناطق محروم و مرزی در ابعاد مختلف و بالا بردن شاخص امید در آنها که البته با بیان نکردن واقعیات و مشکلات کاملا متفاوت است، می‌تواند ظرفیت رسانه‌های غربی را به منظور تبلیغ و ترویج واگرایی از میان ببرد و زمینه‌های اعتراض اجتماعی مانند فقر، ناامنی، تورم، بیکاری، ترافیک و… را کمرنگ کند.

پرهیز از تهدید انگاری بیش از حد در فعالیت نهادهای غیردولتی (NGOs) و تلویزیون‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان و اعطای اجازه فعالیت به آنها در چارچوب قانون اساسی همراه با حفظ هوشیاری لازم جهت اجتناب از تهدیدات احتمالی این رسانه‌ها و نهادها در حوزه امنیت سیاسی و اجتماعی، توصیه می شود.”(مرکز پژوهشهای مجلس،1388)

متاسفانه به رغم نقاط ضعف مشهود شبکه های ماهوره‌ای فارسی از نظر فنی وهنری، فقدان هویت و ضعف مفرط استودیو های تلویزیونی، تنها به دلیل استفاده از خلاء موجود در شبکه های تلویزیونی فارسی، عملکرد این شبکه ها با موفقیت نسبی همراه بوده است.

2-1- ضرورت تحقیق

چرا یک شبکه محدود تلویزیونی ماهواره‌ای با تعداد پرسنل معدود و بودجه سالیانه چندمیلیون دلاری می تواند در برابر شبکه های تلویزیونی سازمان عظیم صدا و سیما با بیش از سی هزار پرسنل و بودجه سالیانه بیش از یک هزار میلیارد تومانی عرض اندام کند.

نکته قابل تامل آن که به نظر می رسد هدف گذاری شبکه های تلویزیونی بیگانه عمدتا بر سست کردن نهاد خانواده و متزلزل کردن ارزشهای اخلاقی و هنجارهای فرهنگی جامعه متمرکز شده باشد، سوژه های ضداخلاقی موضوعِ محوری اکثر برنامه های  این شبکه ها را تشکیل داده و به دلیل ممنوعیت ورود به این موضوعات در تولیدات صدا و سیما عملا شبکه های بیگانه در حوزه ای جذاب و مورد توجه

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

 مخاطب یکه تازی کرده و طبیعی است که در انجام ماموریت محوله از سوی گردانندگان خود موفق خواهد بود.

1-2-1- شبکه های ماهواره ای مهمترین معضل رسانه ای کشور

به دلیل افزایش اثرگذاری شبکه های ماهواره در این بخش از تحقیق، نتایج حاصل از یک نظرسنجی جامع مرکز تحقیقات صداو سیما که در سال 1390 در رابطه با بینندگان شبکه های ماهواره ای در 31 مرکز استان کشور که حدود 60 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده اند انجام شده است، برای نخستین بار در این تحقیق درج می گردد.

52 درصد پاسخگویان در حد زیاد و خیلى زیاد و 40 درصد در حد كم و خیلى كم برنامه‏هاى تلویزیون داخلى را تماشا مى‏كنند.

 از نظر پاسخگویان، مهم‏ترین انگیزه كسانى كه شبكه‏هاى ماهواره‏اى را تماشا مى‏كنند به ترتیب عبارتند از: تنوع، جذاب‏بودن فیلم‏ها، شاد و سرگرم‏كننده بودن و سرعت پوشش اخبار.

 33 درصد در حد زیاد و خیلى زیاد و 32 درصد در حد كم و خیلى كم به تماشاى برنامه‏هاى ماهواره ابراز علاقه كرده‏اند. 35 درصد نیز اصلاً علاقه‏اى به تماشاى این شبكه‏ها ندارند.

 58 درصد پاسخگویان اصلاً شبكه‏هاى ماهواره‏اى را تماشا نمى‏كنند. در حالى كه 42 درصد، بیننده برنامه‏هاى ماهواره هستند. بینندگان ماهواره در هر شبانه روز به‏طور متوسط در حدود 3 ساعت برنامه‏هاى ماهواره را تماشا مى‏كنند.

 مهم‏ترین قالب‏هاى مورد علاقه بینندگان ماهواره به ترتیب عبارتند از: فیلم و سریال، شوى تلویزیونى، مسابقات و سرگرمى، برنامه‏هاى ورزشى، خبر و تحلیل سیاسى، موسیقى و هنر و برنامه‏هاى علمى.

 از میان بینندگان شبكه‏هاى ماهواره‏اى، 40 درصد گفته‏اند در مقایسه با سال گذشته همانند قبل به تماشاى ماهواره مى‏پردازند. در حالى كه 28 درصد بیشتر از قبل و 27 درصد كمتر از قبل ماهواره تماشا مى‏كنند.

در حالیکه بنابر نتایج این نظر سنجی شبکه های ماهواره ای بطور متوسط دارای 42درصد بیننده در مراکز استان های کشور می باشد ، شبکه بی بی سی فارسی در پایان سال 1390 نتایج نظر سنجی مستقل خود را منتشر کرد که بر طبق آن بینندگان این شبکه 28درصد بینندگان کل شبکه های ماهواره ای در کشور را تشکیل می دهد و مجموع بیننده ماهواره در کل ایران برابر با حدود 40 درصد ایرانیان می باشد که نتایج حاصل از این دونظر سنجی با یکدیگر تطابق زیادی دارد( بی بی سی، 1390)

مهم‏ترین دلایل كسانى كه بیننده شبكه‏هاى ماهواره‏اى نیستند، عبارتند از: نداشتن ماهواره، نداشتن علاقه، آثار سوء و بدآموزى و عدم انطباق با فرهنگ ایرانى و نداشتن وقت.همچنین  از نظر پاسخگویان، مهم‏ترین آسیب‏هاى ماهواره براى جوانان عبارتند از: بدآموزى، تضعیف اعتقادات دینى، انحرافهاى فكرى، و جذب جوانان به فرهنگ غربى.البته  11 درصد پاسخگویان اظهار داشته‏اند برنامه‏هاى ماهواره براى جوانان ضررى ندارد.

 در خصوص اثرات مثبت و منفى برنامه‏هاى ماهواره، پاسخگویان با گزینه‏هاى زیر موافق و كاملاً موافق هستند: گرایش جوانان به فرهنگ غربى را زیاد مى‏كند، گرایش به بى‏بند و بارى را در مردم زیاد مى‏كند، پایبندى مردم به دین را تضعیف مى‏كند، عامل بروز ناآرامى و اغتشاش در كشور است، روحیه مردم را شاد مى‏كند و اخبار واقعى از ایران را در اختیار مردم مى‏گذارد. 51 درصد پاسخگویان با آزاد شدن ماهواره موافق و 49 درصد مخالف هستند.

 از نظر پاسخگویان اقدامات ذیل در كاهش تمایل مردم به تماشاى ماهواره در حد زیاد و خیلى زیاد مؤثر است: افزایش كیفیت، تنوع و جذابیت برنامه‏ها، توجه به نیازهاى مردم در تولید برنامه‏ها و تخصصى شدن شبكه‏هاى داخلى.

 70 درصد پاسخگویان مهم‏ترین اهداف شبكه‏هاى ماهواره‏اى را اهداف ضد فرهنگى، تضعیف دین و ایجاد اغتشاش در كشور دانسته‏اند. برخى مواردى كه پاسخگویان ذكر كرده‏اند عبارتند از: گمراه كردن جوانان، تهاجم فرهنگى، تضعیف دین، اغتشاش در كشور، ترویج بى‏بندوبارى، منفعت مادى، انحراف اخلاقى، از بین بردن خانواده و از بین بردن اتحاد.

 مهم‏ترین پیشنهاد پاسخگویان براى استفاده كمتر مردم از ماهواره عبارتست از: تنوع برنامه‏ها، توجه به كیفیت، توجه به شادى و سرگرمى، جذابیت و بیان واقعیت.

 مقایسه نتایج نظرسنجی با نظر سنجی سال گذشته:

 میزان بینندگان ماهواره در شهرهاى مركز استان در كشور نسبت به سال گذشته با افزایش 8 درصدى از 34 درصد به 42 درصد رسیده است. هم‏چنین میزان كسانى كه در حد زیاد علاقه‏مند به تماشاى برنامه‏هاى ماهواره هستند، با افزایش 6 درصدى از 28 درصد به 33 درصد رسیده است و كسانى كه اصلاً علاقه‏اى به تماشاى ماهواره ندارند با كاهش 5 درصدى از 40 درصد به 35 درصد كاهش یافته است. در حال حاضر میزان رجوع به شبكه‏هاى ماهواره‏اى در شهرهاى مركز استان با بینندگان ماهواره در شهر تهران برابرى مى‏كند.

افزایش جذابیت و تنوع برنامه ‏هاى ماهواره‏:

 رویكرد فرهنگى شبكه‏هاى ماهواره‏اى در مقایسه با جذابیت كم برنامه‏هاى رسانه ملى، مهم‏ترین دلیل افزایش رویكرد مردم به ماهواره مى‏باشد. در حال حاضر در حدود 70 شبكه فارسى ماهواره‏اى وجود دارد كه پرمخاطب‏ترین آن‏ها، فارسى‏وان (نمایش فیلم) و شبكه من و تو (سرگرمى و تفریحى) مى‏باشد. 23 درصد از كل پاسخگویان، بیننده فارسى وان و 19 درصد، بیننده من و تو هستند. اگرچه شبكه بى.بى.سى فارسى با رویكرد سیاسى 21 درصد بیننده دارد اما مهم‏ترین رویكرد مردم به ماهواره، برنامه‏هاى فرهنگى آن مى‏باشد. قابل توجه است كه در حدود 70 درصد پاسخگویان، برنامه‏هاى ماهواره را در بعد فرهنگى و دینى «مخرب» دانسته‏اند و باعث اغتشاشات سیاسى قلمداد كرده‏اند اما با این حال 60 درصد اذعان داشته‏اند برنامه‏هاى ماهواره باعث شاد شدن روحیه مردم مى‏شود. یعنى: بییندگان ماهواره در غیاب برنامه‏هاى جذاب و متنوع در رسانه ملى به ناچار به سمت ماهواره سوق پیدا مى‏كنند.

 نتایج این نظر سنجی که با توجه به غیرقانونی بودن نگهداری وتماشای ماهواره در کشور و خودسانسوری بخشی از پاسخ دهندگان بدلایل اخلاقی و احساس ناامنی باید آن را خوش‌بینانه در نظر گرفت این است که مخاطب ماهواره در کشور به‌شدت رو به افزایش است. این افزایش هم در بعد کمی رخ داده وظرف یکسال 8درصد افزایش یافته است و هم در بعد کیفی رخ داده و از قشر متوسط و با توانایی مالی متوسط به بالا ساکن پایتخت کشور به ساکنین کل کشور تعمیم یافته است و موجب بروز گسست ارزش وهنجارهای دوگانه در جامعه می گردد.

چرا که اکثر مخاطبان با اطلاع از پیامدهای اخلاقی وسیاسی این رسانه اقدام به تماشای شبکه های ماهواره ای می نمایند بنابرین دارای یک نظام ارزشی دوگانه در نظر وعمل می باشند. نتیجه این روند فاصله کردن نظام رفتاری مخاطب با هنجارهای رسمی می باشد و بروز تناقضات رفتاری به فراگیرشدن ناهنجاری در جامعه می انجامد.

در صورتی که روند افزایش مخاطب شبکه‌های ماهواره‌ای که درسال گذشته هشت درصد افزایش یافته در سال جاری ادامه یابد، میزان مخاطب ماهواره در جامعه از 42 درصد فعلی به بیش از50 درصد یعنی اکثریت مردم می‌انجامد.