تحلیل ساختاری هنرهای کتابآرایی درنهج البلاغه |
:
کتاب و کتابخانه از جلوههای دیرین تمدن بشری است که در ایران نیز سابقهای کهن دارد. و از آنجا که ایران همواره مهد علم و هنر بوده دانشمندان حاذقی در علوم مختلف و هنرمندان بزرگی در هنرهای گوناگون پرورش داده و هنرهای کتابسازی و کتابآرایی نیز به موازات دیگر هنرها مورد علاقهی مردم و دوستداران علم و هنر این سرزمین بوده است.
پس از فتح ایران، با رواج اسلام و نیاز به استنساخ قرآن، رسمالخط عربی از همان آغاز مورد توجه قرار گرفت. در سالهای اولیه، خط کوفی مورد استفاده قرار گرفت. در ایران نوع خاصی از این خط با نام کوفی شرقی رایج بود و هنرمندان ایرانی تا اوایل قرن پنجم قمری بیشتر قرآنها را با این شیوه که تنوع بسیاری داشت، مینوشتند. در بیشتر قرآنهای قرن چهارم و پنجم قمری هنر تذهیب، جزیی از خودِ حروف کوفی بود و خوشنویس خود نیز مذهّب بود. در اواخر قرن سوم قمری ابن مقله (328-272 قمری) اصلاحاتی در خط انجام داد و خطهایی را که از کوفی منشعب شده بود تکمیل ساخت، قواعدی برای خوشنویسی تدوین کرد و اصل خطوط را بر مبنای سطح و دور پایهگذاری کرد. در قرن چهارم علی ابن هلال معروف به ابن بوّاب (ف. 413 قمری) در قواعد نقطهگذاری و یکدست کردن اصول خطهای ششگانه «اقلام ستّه» نقش برجستهای داشت. او با تدوین و تکمیل اصول و قواعد پیشین، نوشتن خطوط ششگانه را به شکل کلاسیک خود نزدیکتر ساخت.
از قرن پنجم قمری خط نسخ به دلیل تحریر و قرائت سادهتر جایگزین کوفی شد. این هنگام از خطوط دیگری همچون محقق، ریحان و ثلث نیز برای کتابت استفاده میشد. علاوه بر هنرمندان گمنام قرن پنجم و ششم قمری، خوشنویس دیگری که در شکوفایی انواع خطوط نقش بارزی داشت “یاقوت مستعصمی” (698-616 ق) بود که بهجز قطعات فراوان، قرآنها و کتابهای بسیاری را کتابت کرد. او به همراه دیگر خوشنویسان مطرح این دوره که برخی نیز از شاگردان او بودند، سبب گسترش و بالارفتن سطح کیفی خوشنویسی در نسخههای خطی
خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir
شدند.
با هجوم مغولان به ایران و تشکیل حکومت، در نیمهی اول حکومت ایلخانی، به علت اینکه حاکمان مغول و جانشینان آنان از دانش و تجربهی کافی در ادارهی امور ایران بیبهره بودند و پیوسته سرگرم کشمکشهای داخلی و غارت اموال مردم بودند، دانشمندان، هنرمندان و فرهیختگان علم و فرهنگ مورد بیتوجهی و بیمهری قرار گرفته و مجالی برای توسعهی هنرها نبود.
پس از حملهی مغول و در نیمه قرن هفتم و اوایل قرن هشتم قمری که ثباتی نسبی در ایران به وجود آمد، اوضاع تغیرات قابل ملاحظهای کرد. بهطوریکه ایرانیان اهل علم و فضل و هنر رفتهرفته به دربار ایلخانی راه یافته و از تجربهی آنها در ادارهی کشور بهره گرفته شد، هنرمندان و دانشمندان مورد تکریم قرار گرفته و توسعهی هنرهای ایرانی جانی دوباره یافت. در این دوره کتابخانهها و مراکز علمی و فرهنگی بسیاری به وجود آمد، سنت تولید کتاب حرفهای شده و بهصورت جمعی انجام میگرفت، همچنین کارگاههای درباری کتابآرایی رونق گرفت، اقلام ستّه قانونمند شد و رواج استفاده از آنها در رونق کتابآرایی بسیار مؤثر بود.
با گذشت زمان بر اهمیت کتابخانههای درباری افزوده شد و بهتدریج وجه تزیینی برخی از نسخهها بر جنبهی کاربردی آن پیشی گرفت. بههمین سبب کتابخانههای سلطنتی توسعه یافت و بخش کارگاهی آن اهمیت ویژهای پیدا کرد و شمار زیادی از هنرمندان برجسته همانند کاتب، نقاش، مذهِّب و مجلد و.. را برای کتابآرایی جذب کرد.
با آغاز قرن هشتم قمری هنر کتابآرایی وارد مرحله نوینی شد و آثاری کم نظیر در قالب قرآن، شاهنامه و دیوان اشعار تولید شد. تهیهی نسخههای خطی نفیس چون قرآن و شاهنامه در کانون توجه حاکمان قرار داشت. از اتفاقات مهم در عرصهی هنر کتابآرایی، تهیهی نسخهها با ابعاد -قطع- بزرگ بود. در این دوره اقلام ستّه تکمیل شد و رواج زیادی پیدا کرد و به مدد تلاشهای خوشنویسان مختلف به نهایت کمال و زیبایی خود رسید و انواع خطوط ششگانه به همراه تذهیبهای عالی و با نقشهای زیبا و رنگهای درخشان در نسخهبرداری قرآن بهکار میرفت.
در این دوره تحولات هنر کتابسازی به دلیل اوضاع پرفراز و نشیب خود، پیوسته مسیر تحول و تغییر را تجربه کرده و مقدمات تعالی آنرا در خلق فنون مختلف، نقشهای بدیع و بهرهگیری از مواد و مصالح مختلف، متناسب با قطع کتاب را فراهم آورد.
از موضوعات مورد علاقه مردم و هنرمندان، کتابهای دینی و مذهبی بودند که در کارگاههای مختلف مورد استنساخ قرار میگرفت. به موازات کتابت قرآن، متون مذهبی دیگری نیز بهدست توانای هنرمندان به رشته تحریر درآمده بود که از آن جمله میتوان کتاب نهجالبلاغه را نام برد. بدون تردید این کتاب ارزشمند مورد توجه خاص و عام بوده و بارها توسط کاتبان کتابت شده است. یکی از این کاتبان و خوشنویسان شهیر، احمد بن السهروری میباشد و از جمله نسخههای کتابت شده توسط او، نسخهای از نهجالبلاغه میباشد که با شماره 64455 در کتابخانهی مجلس نگهداری میشود.
این پژوهش به دنبال بررسی کیفیت خوشنویسی و هنرهای کتابآرایی در این نسخه میباشد تا مشخص سازد که آیا این نسخه از آثار سهروردی میباشد؟ چه مطابقتی با نُسَخ همعصر خود دار
فرم در حال بارگذاری ...
[جمعه 1400-05-15] [ 06:03:00 ب.ظ ]
|