تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که از اوان انقلاب اسلامی در ایران روی داد، نه تنها سیمای سیاسی و ساختارهای اجتماعی را به کلی دگرگون ساخت، بلکه در زمینه شعر، ادب و هنر نیز تغییراتی فراوان ایجاد نمود به طوری که ویژگی­های زبان و محتوا و پیام آثار ادبی را متحول کرد. اندیشه‌ها و مضامینی تازه­ در ادبیات این دوره پدید آمد که بیشتر از تحولات سیاسی و اجتماعی الهام یافته بود. در پیوند با ادبیات دفاع مقدس و جنگ تحمیلی باید گفت جنگی در سال 1359 بر این ایران تحمیل شد و بیش از 61 شهر این مرز و بوم را فرا گرفت و تا سال 1367 یعنی هشت سال طول کشید و از دل این جنگ ادبیات دفاع مقدس ظهور کرد. ادبیات دفاع مقدس به مجموعه آثاری گفته می‌شود که ارزش­ها، رخدادها، ابعاد و جلوه­های هشت سال دفاع مقدس و بازتاب حوادث پیوسته به این هشت سال را با زبانی هنرمندانه (ادیبانه) بیان کرده­اند. این آثار در گونه­های و ساختارهای متفاوت مثل اشعار دفاع مقدس، خاطره، داستان کوتاه، رمان، زندگی­نامه و جز آن‌ها به رشته تحریر در آمده‌اند. پیدایش انقلاب اسلامی و وقوع جنگ تحمیلی و ضرورت بازتاب حوادث ناشی از این دو پدیده عظیم در حوزه­ی رمان بر کسی پوشیده نیست. رمان، اساساً زاییده­ی مدنیت و مناسبات اجتماعی– فرهنگی است. حضور قشرهای عامی و عادی جامعه در صحنه­های انقلاب و جنگ موجب شد تا رمان پس از انقلاب اسلامی، مبین و مفسر واقعی انسان‌های درگیر دنیای پر التهاب امروز باشد از این‌رو، رمان از بدیع­ترین و برجسته­ترین اشکال ادبی ایران پس از انقلاب به شمار می­آید.

رمان «زمستان 62 » ( 1366) تحت تأثیر وقایع جنگ ایران و عراق و با درون مایه­ی عشق و شهادت نوشته شده است.

 جوهر اصلی ادبی و اندیشه مرکزی در رمان­های ثریا در اغما، زمستان 62 و «کشته عشق» جنگ و پیامدهای آن است. فضای حاکم بر این آثار را عشق، شهادت، جنگ و خون­ریزی، بمباران شهرها، فضای منورها، صدای توپ و تفنگ، فضای بمب‌های شیمایی و معلولین و آواره­ها و آوارگی­ها تشکیل می دهد؛ فضای کمبودها و نابسامانی­ها، فضای گریه­ها و فغان­ها و نوحه­ها، فضای قبرستان­های پر، ایثارها و حماسه­ها، طنین آواز بسیجیان و پژواک شوق به جبهه رفتن، فضای شعارها و پوسترها، وصیت­نامه­ها و فضای رشد دغل­بازان و فرصت­طلبان و… طرح می شود؛ همان­ فضاهایی که اسماعیل فصیح سعی کرده است با جزئیات دقیق و مستند گونه و به شیوه­ی روایی به تصویر بکشد. او هم ستایشگر است و هم منتقد هم از زیبایی عشق و شهادت و ایثار می­گوید و هم از زشتی­ها می­نالد هم فرجام­ها، ادریس­ها و پسرهای «ننه بوشهری» و هم برادران بسیجی و رزمنده را می­ستاید و هم «مسعود» های کلاه­بردار «ابو غالب» های مسلمان نما و «بیگلری» های فرصت طلب را به سخره می­گیرد و به محاکمه می­کشد. هم بر حق بودن دفاع از میهن را می­ستاید و هم از چهره زشت و ویرانگر جنگ می­نالد. ثریا در اغما «رمانی است که شخصیت­های آن از روی الگوی اشخاص معروف و واقعی برگزیده شده­اند و این اشخاص با نام­های داستانی و استعاره­ای در رمان معرفی شده­اند، ویژگی‌ها و خلاقیت‌های شخصیت­های داستان همچون کلیدی است که خواننده را موفق به شناخت اشخاص می­کند این نوع رمان: رمان کلیددار نامیده می­شود» (میر صادقی،1376: 463).                          

1-2- اهداف پژوهش:

1 . تحلیل عناصر داستانی و نگاه اسماعیل فصیح به جنگ

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

2 بررسی تیپ­ها و چهرهای سه اثر داستانی جنگ فارغ از نقش اجتماعی و سیاسی آنان

3. آشنایی دانشجویان و محققان با نثر روایی جنگ در سه داستان اسماعیل فصیح

3. بررسی شخصیت­های داستانی در سه اثر اسماعیل فصیح

1-3- ارائه فرضیه‌های پژوهش:

1. نگاه اسماعیل فصیح به جنگ نگاهی انسانی و فارغ از نگرش­های باور شناختی است

2.تیپ­ها و چهره­های گوناگون جامعه را فارغ از نقش اجتماعی یا اهداف سیاسی آنان ترسیم می­کند

3. اسماعیل فصیح نویسنده­ای غریزی است و نسبت به جنبه­های ادبی غفلت نشان داده است.

3. شخصیت­های داستانی او جامع و چند بعدی هستند و خصلت­های خوب و بد و عام و خاص را توأمان تصویر می­کنند.

1-4- پیشینه‌ی پژوهش:

جمال میر صادقی در کتاب داستان‌نویس‌های معتبر ایران در صفحات 214-217 و همچنین در کتاب ادبیات داستانی قصه و رمانس، داستان کوتاه رمان صفحه‌ی 426 به نقد کتاب ثریا در اغما پرداخته است، میر صادقی این کتاب را از نوع از رمان­های کلیددار می­داند. به باور میر صادقی در رمان­های کلیددار شخصیت­پردازی از اهمیتی ویژه برخوردار است. زیرا در این نوع رمان­ها از شخصیت­های واقعی گرته‌برداری می­شود و شخصیت­های داستان باید اعمال و خلقیات اشخاص مورد نظر نویسنده را بازتاب دهند، به طوری که خوانندگان آن‌ها را در متن داستان طبیعی و واقعی ببینند. در این نوع رمان­ها شخصیت­ها از روی انگاره اشخاص معروف و واقعی برگزیده می­شوند و این اشخاص با نام­های داستانی در رمان معرفی می­گردند تا ویژگی­های شخصیت­های داستان همچون کلیدی خواننده را موفق به شناخت اشخاص نماید.   

 «بهرنگ رجبی» در ضمیمه روزنامه اعتماد به نقد و بررسی رمان ثریا در اغما پرداخته و طرح آن را ضعیف، اما مهارت اسماعیل فصیح را در پرداخت صحنه­ها جذاب و جالب می­داند.

 همچنین «محمد حسین صنعتی» در کتاب آشنایی با ادبیات دفاع مقدس اسماعیل فصیح را در گروه کسانی قرار داده که داستان­های منفی نگر نوشته‌اند و رمان زمستان 62 را در گروه آثاری که جنگ را یکسره زشتی می­بینند؛ قرار داده است.

غلام­رضا مردانی در کتاب «ادبیات در انقلاب، انقلاب در ادبیات» کتاب ثریا در اغما را در گروه آثار منفی نگر به شمار می­آورد، رمانی که شخصیت­های اصلی آن از مرگ می­هراسند و کمتر با شهادت آشنایند.

آناهید اوجاکیانس در نقد مجموعه آثار داستانی اسماعیل فصیح بر آن است که:

مشخصات سبک و زبان فصیح در این رمان [زمستان 62] دربرگیرنده همان خطوط برجسته ای است که قبلاً بارها ذکر شده است. که استفاده از رجعت به گذشته این بار برای ایجاد مقایسه میان رونق و آبادانی مناطق جنوب با ویرانی‌های جنگ یا معرفی بیشتر شخصیت‌ها صورت گرفته است. . بارِ طنز و کنایاتِ زبان نیز سنگین‌تر و نه تنها از زبان آریان بلکه از سوی­ شخصیت‌هایی چون دکتر یار ناصر و مریم و فرجام نیز شنیده می‌شود و حتی به حریم صحنه های جدی و غم انگیز رسوخ می‌کند و فضای غم زده رمان را قابل تحمل تر می‌سازد. از نمادها نیز بهره شایسته ای گرفته شده است. نماد گل لاله ٬ که فرجام همیشه شاخه ای از آن را در اتاق تنگ خویش نگاه می‌دارد ٬ پیش آگهی از تعلق فکری و سرنوشتی است که در انتظار اوست و هم اسمیِ آن با معبودش٬ لاله جهان شاهی٬ نیز هدف و مقصود این شهادت را می‌رساند. شهادت فرجام شکوفایی گل زندگی لاله را در پی خواهد داشت. نام منصور فرجام نیز کنایه از سعادتی است که فرجام در اواخر زندگی احساس می‌کند. او از بخت خویش سپاسگزار است که او را یاری داده است تا فرجام زندگی‌اش را شکل دهد و٬ در زمستانِ زندگی خود و برخی از هم وطنانش٬ به رستگاری و حیات جاودان دست یابد. جبهه جزایر مجنون نیز ٬ که راه رستاخیز را برای فرجام فراهم می‌آورد ٬ کنایات ظریفی در بردارد. از یک سو ٬ در رمان ٬ اشاراتی به اهل جنوب بودن مجنونِ لیلی می‌شود٬ از سوی دیگر٬ فرجام که مجنونِ عشق لاله است٬ راهیِ جبهه جزایر مجنون می‌شود که شاید در چشم برخی متقارن با جنون زدگی باشد (اوجاکیانس، 1386: صص 131-132).

از نظرمحمدرضا روزبه آثار اسماعیل فصیح از نوع آثاری هستند:

«که طی آن‌ها نویسنده یا نقبی به تاریخ گذشته زد و یا فراز و نشیب­های جامعه ایران در پشت جبهه جنگ را به تصویر کشید. رمان­های اسماعیل فصیح غالباً روالی خطی و شیوه­ای گزارش گونه و سرگرم کننده دارند. اسرار نویسنده بر این شکل و شگرد و کم توجهی او به انضباط درونی اثر، بعضاً به سستی آثارش انجامیده است».  (روزبه،1381:93)   

  1-5- مواد و روش اجرای پژوهش:

1. در این پژوهش پس از مطالعه آثار اسماعیل فصیح و همچنین کتاب­های نقد و بررسی آثار دفاع مقدس از روش‌ کتابخانه­ای استفاده می­شود

3. بعد از طبقه­بندی فیش­ها و تحلیل آن‌ها پیش­ نویس تهیه شود.

زندگی نامه و آثار اسماعیل فصیح