در گیاهان مسیرهای متابولیکی خاصی از متابولیسم اولیه گیاه منشعب و منجر به تولید ترکیبات متابولیکی منحصر به فردی می شود. این مسیرهای متابولیکی را متابولیسم ثانویه و مواد حاصل را مواد مؤثره می گویند. به بیان دیگر متابولیسم اولیه منجر به متابولیسم ثانویه می شود که پیش ساخت های متابولیسم ثانویه برخی متابولیت های اولیه نظیر فسفو انول پیرواتPEP ، استیل کوآنزیم آ (Acetyll coA) و غیره هستند. متابولیسم ثانویه در همه گیاهان وجود ندارد و حتی ممکن است بین دو گونه گیاهی مشابه نیز متفاوت باشد. مقدار مواد مؤثره در گیاه بسیار کم می باشد. گیاهان دارای مواد مؤثره را گیاهان دارویی می گویند (صفری، 1380).

 

کشور ایران به دلیل تنوع آب و هوایی و اکولوژیک جغرافیایی و به دلیل قرار گرفتن در پهنه ای از جهان که در برگیرنده سه ناحیه رویشی اروپا – سیبری، ایرانو-تورانی وخلیج و عمانی می باشد از تنوع گونه ای قابل توجهی برخوردار است. به طوریکه امروزه با پیشرفت علم گیاهشناسی مدرن تعداد گونه های شناخته شده در آن به 8000 گونه بالغ می گردد. قطعاً در میان این تعداد از گیاهان،بخش قابل توجهی در ردیف گیاهان دارویی قرار می گیرند (مظفریان، 1387).

 

استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماری ها نسبت به دیگر روش های مداوا از جمله شیمی درمانی، هیدرو تراپی، طب سوزنی، هومیوپاتی و غیره قدمت چندین هزار ساله دارد و تا اوایل قرن گذشته مهمترین منبع دارو در درمان بیماریها به شمار می رفت (بهادری، 1385).

 

بقراط حکیم بنیانگذار طب ونیز ارسطو شاگرد او درمان را بر پایه گیاهان انجام می دادند. آنها علاوه بر گیاهان رویش یافته در منطقه یونان از گیاهان مناطق دیگر نیز استفاده می کردند. بعد از آنها یکی از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست مکتب درمان با گیاه را پایه گذاری کرد (فلوك، 1368).

 

از قرن هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی از قبیل ابوعلی سینا، محمد زکریای رازی ودیگران به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند وگیاهان بیشتری را در این رابطه معرفی کرده و کتاب های معروفی چون قانون و الحاوی را به رشتۀ تحریر درآورند (ولاگ و استودلا، 1371).

 

طی بررسی های دقیق گیاهان ایران که فهرست آنها در کتاب فرهنگ نامهای گیاهان ایران آورده شده قریب به 569 جنس از جنس های گیاهی ایران دارویی هستند که در برگیرنده حدود 2300 گونه است. تعدادی از این گیاهان به صورت معرفی شده یا کاشته شده به ایران آورده شده اند و در ردیف گیاهان دارویی بومی نیستند. از این تعداد 80 جنس آن در ردیف گیاهانی است که به ایران وارد شده و در نقاط مختلف ایران کاشته شده اند. در میان این گیاهان 116 جنس در ردیف گیاهان معطر و رایحه دار است که دربرگیرنده 836 گونه می باشد که اغلب آنها متعلق به تیره های آفتاب گردان، نعناعیان و چتریان می باشد (مظفریان، 1387).

 

كمیت و کیفیت مواد مؤثره یک گیاه تحت تأثیر عوامل محیطی و ژنتیکی می باشد. محصول زراعی یک گیاه دارویی از نظر اقتصادی زمانی مقرون به صرفه است که مقدار مواد مؤثره آن به حد مطلوب رسیده باشد.

از آنجاییکه که گیاهان دارویی که در طبیعت به صورت وحشی یافت می شوند، در محدوده های جغرافیایی گسترده ای می رویند و دسترسی به آنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. همچنین استفاده از رویشگاه های گیاهان طبیعت موجب نابودی آنها می شود، از این رو، به جای انهدام ومصرف گیاهان رویشی طبیعت باید نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی وباغی اقدام نمود(معقول، 1377).

 

نکته قابل توجه در کشت گیاهان دارویی حفظ استعداد های اصیل ژنتیکی، پس از غنی شدن آنها از مواد مؤثره تحت تکنیک های زراعی است (امید بیگی، 1374).

 

نعناع فلفلی گیاهی از تیره نعناعیان است که در زمانهای قدیم رومی ها و مصریان از آن استفاده می کردند. اسانس موجود در این گیاه 5000 سال پیش یافت شده است. کشت این گیاه به علت استفاده های فراوان در صنایع دارویی، آرایشی-بهداشتی، غذایی وتولید سموم بیولوژیک از اهمیت بالایی برخوردار است(زرگری، 1379).

 

از مهمترین عوامل مؤثر بر کمیت وکیفیت اسانس گیاهان دارویی عناصر غذایی خاک است لذا تعیین نوع، میزان دقیق و مصرف صحیح کود تاثیر مهمی در امر تولید و افزایش مواد مؤثره  خواهد داشت(معقول،1377).

 

فصل دوم: بررسی منابع

 

1-2- زراعت گیاهان دارویی

 

توجه به كشت و توسعه گیاهان دارویی در جهان، از زمان برگزاری چهارمین كنگره بین‌المللی حفظ و سلامت جهانی فائو در سال 1986 و قرار گرفتن داروهای گیاهی در انبوه داروهای جهانی آغاز و باعث شد كه تقاضای جهانی این محصولات به طور فزاینده‌ای افزایش یابد. تمایل به تولید گیاهان دارویی و معطر و تقاضا برای محصولات طبیعی به خصوص در شرایط كشت اكولوژیك در جهان رو به افزایش می باشد  .(Carrubba et al., 2002)كشت اكولوژیك گیاهان دارویی، كیفیت آن ها را تضمین كرده و احتمال اثرات منفی روی كیفیت دارویی و عملكرد آنها را نیز كاهش می دهد .(Griffe et al., 2003)

 

بررسی تولید و صادرات گیاهان دارویی ایران نیز لزوم توجه به تولید زراعی این گیاهان را نشان می‌دهد.

 

تولید زراعی این گیاهان پس از گذار از مرحله امكان سنجی كشت و تولید مزرعه‌ای نیازمند یك بررسی و توجیه اقتصادی جهت تصمیم‌گیری و برنامه ریزی در خصوص آن ، با توجه به هزینه‌ها و درآمدها می‌باشد. 

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

 

 

بررسی اقلام تولیدی و صادراتی در گیاهان دارویی حكایت از اهمیت تولید زراعی به جای روشهای سنتی و بهره‌برداری از عرصه‌های طبیعی دارد. ضمن اینكه با افزایش جمعیت كنونی و فشاری كه بر عرصه‌های طبیعی وجود دارد، اصولاً حجم تقاضای گسترده كنونی جواب داده نخواهدشد مگر با روش های مناسب تولید زراعی این گیاهان (وجدانی و سلگی، 1384).

 

2-2- مشکلات عمده در تولید و توزیع گیاهان دارویی کشور

 

عمده ترین مشكل گیاهان دارویی در كشور استاندارد نبودن و عدم كنترل كیفی و كمی داروهای گیاهی، نبود بازار داخلی مناسب به دلیل عدم تجویز پزشكان، سیستم توزیع نامناسب (عطاری ها)، عملكرد ضعیف برخی از تجار ایرانی، ضعف در فنآوری و تهیه داروهای گیاهی به دلیل عدم آگاهی كشاورزان از اصول صحیح كشت و بهره برداری ،خشك كردن، ضعف سیستم بسته بندی، نحوه انبار داری و انبار سازی، ضعف در اطلاع رسانی، نبود صنایع تبدیلی در مناطق مختلف و کشت اصولی و علمی این گیاهان می باشد. مهم تر اینكه این صنعت دارای یك متولی خاص و دلسوز نبوده و عدم هماهنگی بین سازمانی به این سوء مدیریت قوت می‌بخشد.

 

 بسیاری از تواناییهای كشور در پس موانع ومشكلات عدیده‌ای پنهان مانده‌اند.اهم این مشكلات ریشه در عدم وجود برنامه جامع و ملی دارد كه متأسفانه مدیران كشور با این مسأله به صورت استراتژیك برخورد نمی‌كنند.

 

هر سازمان و ارگانی در عمل، بر مبنای نیاز سنجی و اولویتهای درون سازمانی اقدام به فعالیت می‌كند كه نتیجه آن كارهای پراكنده و تكراری است و نتایجی موضعی و كمرنگ به همراه دارد. به علاوه اكثر قراردادهای بسته شده در این صنعت به نفع كارخانه است و در نهایت اینكه به دلیل عدم اعتماد كشاورزان به پیشنهاد این مراكز فشار بر عرصه های طبیعی زیاد می‌شود كه خود بحثی مفصل را می‌طلبد.

 

یکی از مشکلات مهم موجود بر سر راه رشد و توسعه گیاهان دارویی بازار یابی محصولات آن می‌باشد. بازار یابی صحیح سبب می‌شود تا محصولات بر اساس نیاز مصرف كنندگان تولید و به نحوه بهداشتی و مورد پسند در اختیار آنان قرار گیرد. به دلیل ویژگی های خاص گیاهان دارویی نظیر فساد پذیری، تولید فصلی و حجیم بودن، بازار یابی محصولات آن از حساسیت بالایی برخوردار است .

 

عملیات بازار یابی شامل انبارداری ،حمل و نقل،درجه بندی ،بسته بندی و تبدیل می‌باشد. در سازمان بازار یابی نیز تولید كنندگان، واسطه ها و مصرف كنندگان نقش عمده را ایفا می‌نماید(رحیمی، 1384).

 

هزینه‌های بازاریابی باید از سوی كارخانجات دارای صنایع تبدیلی گیاهان دارویی به عاملین بازاریابی پرداخت شود. علت این گونه اختصاص سود این است كه فرآورده‌های دارویی قیمتی بسیار بالاترازخود آن گیاهان به صورت تر و یا خشك دارند. از سوی دیگر این شبكه بازاریابی بدلیل فعالیت درعرصه بین المللی برای كارخانجات سودی سرشار به همراه خواهد داشت. به نظرمی رسد عملكرد این سیستم بسیار گران است كه تمام قسمتهای ذینفع به صورت كاملاً منصفانه به ادامه فعالیت اقتصادی علاقه نشان می‌دهند.

 

3-2- تیره نعناع

 

تیره نعناع دارای صفات و اختصاصات بسیار با اهمیت است. اختصاصات مزبور به قدری روشن و قابل تشخیص اند كه این تیره را باید از اولین تیره های مشخص شناخته شده توسط گیاه شناسان دانست.

 

بر اساس ساختمان گل، نعناعیان یکی از بزرگترین و توسعه یافته ترین خانواده های گیاهی رده عالی محسوب می شوند. این گیاهان در تمامی نقاط جهان به جز قطب شمال وقطب جنوب پراکنش دارندو بیشترین دامنه انتشار آنها در منطقه مدیترانه است , 2005) Aflatuni).

 

گیاهان این تیره گیاهانی عموماً علفی، یکساله یا پایا و دارای ساقه های راست یا خزنده اند. بعضی از آنها ظاهر بوته مانند و ساقه های چوبی شده فراوان دارند.

 

از مشخصات این گیاهان آن است که ساقه های چهار گوش دارند. از قاعده ساقه آنها نیز غالباً ساقه های فرعی منشأ می گیرد که حالت خزنده در سطح زمین پیدا می کنند ویا درون خاک وارد گردیده به صورت ساقه های زیر زمینی در می آیند. در انواع چند ساله این گیاهان،ساقه های مسن، ظاهر مدور دارند.

 

عدۀ زیادی از گیاهان تیره نعناع، به سرعت تحت تأثیر شرایط متفاوت محیط زندگی قرار می گیرند، مانند آنکه انواعی از آنها که در دشت ها و اماکن مرطوب می رویند اگر به محیط های خشک منتقل شوند، به سرعت تغییراتی از نظر سازش و تطابق با شرایط محیطی حاصل می کنند تا تحمل آنها در مقابل تعرق، زیاد شود. به طوری که برگ های آنها پوشیده از کرک می شود، یا کنارۀ پهنک برگ های آنها به سمت پایین خمیدگی پیدا می کند، یا روزنه ها به حالت فرو رفته در بشره باقی می مانند، یا ممکن است هیپودرم آنها به صورت کاملا کلانشیمی درآید و یا برگ حالت نسبتا ضخیم و چرمی پیدا کند. حتی سطح برگ ممکن است کاهش حاصل نماید به حدی که به کلی از بین برود. (زرگری، 1376). این گیاهان برای سهولت در گرده افشانی سازگاری هایی مانند شکل ظاهری گل، رنگدانه ها و تراوش شهد پیدا کرده اند(Aflatuni, 2005).

 

گیاهان تیره نعناع، عموماً برگ های متقابل، گاهی ساقه آغوش و به ندرت فراهم دارند و برگ ها همیشه ساده اند. بشره ساقه و برگ این گیاهان، غالباً پوشیده از تارهای ترشحی وغیر ترشحی به اشکال مختلف است.(امید بیگی، 1376 )

 

گل های آنها کامل، نامنظم، نر- ماده و مجتمع به صورت دسته هایی واقع در محور ساقه یا در قسمت انتهایی آن است. این گیاهان دارای کاسه گل پیوسته بوده که عموماً دارای 5 تقسیم یا دندانه می با شد و بر روی کاسه گل گاهی خطوط برجسته و گاهی اوقات کرک وجود دارد که در شناسایی گیاه مورد استفاده قرار می گیرد.(زرگری، 1376 )

 

این خانواده یکی از بزرگترین خانواده های گیاهی برای ارزیابی و بررسی وقایع متابولیسم ثانویه است.

 

مواد مؤثره عمده نعناعیان، اسانس های ترپنوییدی و مواد فنلی گوناگون است.بیشتر ترپن ها و دیگر ترکیبات درغدد ترشحی برگ ها، ساقه ها و اندام زایشی این گیاهان تجمع یافته اند .(Aflatuni, 2005)

 

جام گل در این گیاهان دارای اشکال متنوع بوده وعموماً به چهار صورت زیر می باشد:

 

1- جام گل دارای دو لوب مشخص

 

2- جام گل به علت عدم رشد لوب فوقانی به ظاهر دارای یک لوب

 

3 – جام گل مرکب از پنج لوب مساوی یا تقریباَ مساوی

 

4 – جام گل فقط دارای لوب تحتانی منقسم به پنج لوب

 

پرچم آن ها حالت دی دینام دارد. مادگی دو برچه ای، خامه ژینوبازیک و میوه چهار فندقه محتوی دانه های بدون آلبومن است.

 

گیاهان این تیره از نظر مشخصات تشریحی دارای ویژگی های عمومی به شرح زیر می باشند:

 

1- انواع علفی آنها عموماً دارای دسته های کلانشیم در زوایای ساقه زیر بشره اند. وجود این حالت باعث می گردد که ساقه این گیاهان ظاهر چهار گوش پیدا کند.

 

2 – دسته های چوب – آبکش پسین در آنها معمولاً به وضع غیر ممتد و جدا از هم دیده می شود.

 

3 –  بشره ساقه و برگ این گیاهان، غالباً پوشیده از تارهای ترشحی و غیر ترشحی به اشکال مختلف است .

 

4- تارهای ترشحی اسانس در آنها دارای پایه یک یا دو سلولی منتهی به یک برجستگی 4 تا 8 سلولی و یا بیشتر است. اسانس ترشح شده معمولاَ خارج از دیوارۀ سلولزی در زیر کوتیکول جمع می شود و این خود باعث می شود که بشره در همان ناحیه کمی متورم جلوه نماید(زرگری،1376).

 

تیره نعناع منبع سرشار از گیاهان اسانس دار معطر است. برای مثال می توان گونه هایی از مریم گلی، اسطوخودوس، رزماری، نعناع و فراسیون را نام برد. این گیاهان در صنایع دارویی و آرایشی استفاده می شوند.