همه کشورها، مناطق حفاظت‌شده را به‌منظور حفظ دائمی وضع زندگی و طبیعی آن­ها و همچنین ایجاد محیط مناسب برای تکثیر و پرورش جانوران وحشی و رشد رستنی‌ها در شرایط کاملاً طبیعی تحت حفاظت قرار می‌دهند. اما بعد از برقراری این مناطق مدیران همچنان با چالش­هایی روبرو هستند. یکی از اقداماتی که در سرتاسر دنیا به این منظور صورت می­گیرد، زون­بندی می‌باشد. زون بندی یک ابزار کلیدی توصیه شده برای مدیریت مناطق حفاظت‌شده است. بااین‌حال عدم زون بندی در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه رایج است و این مناطق برای رسیدن به اهدافی که برای آنها طراحی شده­اند، دچار مشکلات بزرگی می‌شوند. یکی از مشکلاتی که بعد از زون­بندی ممکن است مناطق حفاظت‌شده با آن روبرو شوند اثرات کاربری‌های پیرامون این مناطق روی این مناطق است. بنابراین لازم است در مطالعات، خصوصاً مناطق حفاظت‌شده­ای که نزدیک مراکز جمعیتی هستند، محیط پیرامونی را در نظر گرفته شود. در این مطالعه که در پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو در استان اصفهان انجام شده است، اثرات این کاربری‌های روی زون­ها مورد بررسی قرار گرفته است. به این صورت که ابتدا منطقه مورد مطالعه یک‌بار بدون در نظر گرفتن محیط پیرامونی و یک‌بار هم با در نظر گرفتن کاربری‌های محیط پیرامونی در بافر 10 کیلومتر زون­بندی شده است. سپس این دو نوع زون­بندی باهم مقایسه شد. در این مطالعه جهت شناسایی کاربری­ها، از تصویر ماهواره لندست 8 سنجنده OLI استفاده شده است. برای زون­بندی با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره (MCE) مبتنی بر فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) برای وزن­دهی معیارها و روش ترکیب خطی-وزنی برای تلفیق لایه­ها استفاده گردید. برای استانداردسازی معیارها نیز از روش فازی استفاده گردید. بعد از تهیه نقشه زون­ها با استفاده از روش MOLA نقشه نهایی زون­ها برای هر دو نوع زون­بندی تهیه گردید. در این مطالعه از 113653 هکتار مساحت منطقه مورد مطالعه، 25% برابر با 25/28413 هکتار به زون امن، 60% برابر با 8/68191 هکتار به زون حفاظت، 8% برابر با 10228 هکتار به زون تفرج گسترده، 5% برابر با 53/1136هکتار به زون تفرج متمرکز و گسترده و 5% برابر با 6/5682 هکتار به زون بازسازی تعلق گرفت. زون فرهنگی نیز با یک بافر 500 متری در اطراف آثار باستانی روی نقشه نهایی منطقه مشخص شده است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که حضور کاربری‌های اطراف پناهگاه قمیشلو باعث جابجایی مکانی زون­ها شده است. به‌طوری‌که قسمت غربی زون امن حذف شده و به سمت شرق پناهگاه کشیده شده است و جای زون امن در قسمت غربی به زون حفاظت تعلق گرفته است. زون­های تفرج گسترده و متمرکز نیز با کمی تغییر از قسمت میانی پناهگاه کاسته شده و به سمت غرب پناهگاه اضافه شده­اند. زون بازسازی کمترین تغییر را در خود نشان داده است.

کلمات کلیدی: پناهگاه حیات‌وحش، زون­بندی، کاربری اراضی، قمیشلو، ترکیب خطی وزنی، ارزیابی چندمعیاره

کلیات

افزایش جمعیت و گسترش زیستگاه­های انسانی از عوامل مهم انقراض شمار زیادی گونه­ها در این کره خاکی بشمار می­رود. به‌طوری‌که در دو قرن اخیر جمعیت انسان از 1میلیارد به 6 میلیارد نفر و وسعت زیستگاه­های انسانی از 10 به 25 درصد گسترش یافته است. نتیجه این روند افزایش مصرف منابع طبیعی و کاهش تنوع زیستی است. به‌طوری‌که میزان انقراض گونه­ها در قرن بیستم 100 الی 1000 برابر نرخ انقراض طبیعی گونه­ها شده است. این موضوع سبب شد تا انسان به‌منظور استفاده از ارزش‌های سودمند و ذاتی طبیعت اقدام به حفاظت آن کند. نتیجه چنین تلاشی منجر به پیدایش و شکل‌گیری 17000 منطقه با عناوین مختلف حفاظتی در کشورهای جهان شده است که در مجموع حدود 10 درصد سطح خشکی­های کره زمین را دربر می­گیرند [13]. بدون تردید پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده سنگ بنای استراتژی جهانی حفاظت از تنوع زیستی هستند، به همین دلیل ما شاهد گسترش سهم سرزمین‌های حفاظت‌شده و پارک‌ها هستیم ]55[. پارک­های ملی و به‌طورکلی زیستگاه­های زیستکره میراث­های باارزش طبیعی هر سرزمین و کشور محسوب می‌شوند که مبین گستره­ای از اکوسیستم­

خرید متن کامل این پایان نامه در سایت nefo.ir

های دست­نخورده، تنوع عظیمی از گونه­های گیاهی و جانوری، سیمای منحصربه‌فردی از چشم­اندازها، عوارض زمین و آثار تاریخی فرهنگی بی­شمار و دارای ارزش‌های اقتصادی، آموزشی، پژوهشی و تفرجگاهی دیگر در گستره­ای نه‌چندان وسیع می‌باشد [12]. اصولاً موجودیت پارک­های ملی به­واسطه وجود منابع ارزشمند زیستی، فیزیکی، تاریخی فرهنگی، تفرجگاهی، زیباشناسی و … است، تا بتوان با مدیریت آنها به اهداف حفاظتی، پژوهشی، آموزشی، تفرجی دست یافت.

همچنین

فرایند مدیریت چیزی بیش از حفاظت صرف گونه­ها و انتخاب مناطق حمایت شده است و در این روند باید علاوه بر حفاظت زیستمندان، تدارک فعالیت‌های پژوهشی آموزشی و تفرجی و مدیریت آثار باستانی فرهنگی نیز در نظر گرفته شود [14]. لذا بعد از برقراری مناطق حفاظت‌شده و پارک­ها، مدیران هنوز با چالش­های متعددی برای حفظ شرایط اکولوژیکی و تنوع زیستی مواجه‌اند [56]. فرایندها، موجودات زنده، و انرژی که در میان این اکوسیستم­ها وجود دارند اغلب به سمت استفاده­های غیر حفاظتی کشیده شده‌اند. در حال حاضر به­واسطه فعالیت­ها و کاربری‌های انسانی ساختار بسیاری از منظرها تغییر كرده و الگوهای جدیدی را به­وجود آورده است. این الگوها روی تنوع و بسیاری از پدیده‌های اکولوژیکی منظر نظیر جابه­جایی جانوران، زادآوری، فرسایش و … تأثیر دارد [18]. فعالیت‌های انسان می­تواند باعث قطع جریان اکولوژیکی بین مناطق حفاظت‌شده و پارک­ها شود، بنابراین تغییر در الگوهای فعالیت‌های انسانی در اطراف مناطق حفاظت‌شده و پارک­ها یک موضوع مهم برای مدیران این نواحی است. تخریب و تکه‌تکه شدن زیستگاه علل عمده از دست دادن گونه­ها در سطح جهان هستند و بسیاری از مناطق حفاظت‌شده و پارک­ها در حال از دست دادن تنوع زیستی خود به دلیل فعالیت‌های انسانی در اطراف خود هستند. این روند نشان دهنده نیاز به درک  بهتر از اثرات زیست‌محیطی تغییر کاربری در اطراف پارک­هاست ]55[. یک استراتژی برای مدیریت استفاده‌های چندگانه درون و اطراف مناطق حفاظت‌شده، زون بندی است، یک رویکردی که در آن مرزهای فضایی برای شناسایی مناطق با درجات مختلف فشارهای مجاز انسانی ترسیم می‌شوند [50]. زون­بندی یک ابزار کلیدی توصیه شده برای مدیریت مناطق حفاظت‌شده [57] و یک روشی است که می­تواند تضادها را به‌وسیله پارتیشن­بندی سیمای سرزمین در واحدهای کاربری اراضی مختلف که فعالیت‌های انسانی را در سطوح مختلف مدیریت می‌کند، کاهش دهد  [62].  با این‌حال عدم زون­بندی در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه متداول است و این مناطق برای رسیدن به اهدافی که برای آنها طراحی شده است دچار مشکلات بزرگی می‌شوند [59]. پس برای تضمین و تحقق اهداف مناطق حفاظت‌شده در چارچوب ابعاد گوناگون حفاظتی، پژوهشی، آموزشی و تفرجی، اعمال مدیریت از طریق تهیه طرح­های جامع پارکداری ضروری است و برای تأمین چنین اهدافی، شناسایی تفکیک زون­ها و تدوین برنامه­های مربوطه به‌منظور مدیریت علمی پارک­ها امری اجتناب‌ناپذیر است [15].